четверг, 8 декабря 2016 г.

Мӹнер амашвлӓ

Пал Генай, Йынгы-Кушыргы

Шӹм иӓш кытла ыльым векӓт кынам Лия-ӓкӓм сек пӹтӓриш гӓнӓ мӹньӹм сагажы Мӹрзӓнӓй гӹц Йыл алыкыш нӓнгеш. Тевеш махань ӓшӹндӓрӹмӓшвлӓ вуй кӧргеш перегӓлт кодыныт...
Ыржа ныр, ӓнгӹсӹр ялгорны... Кок верц вуйта кӱкшӹ олым пичӹ мӓмнӓм пызӹрӓш цаца... Сар ыржа лошты незершуды (василёк) пеледӹшвлӓ кловойын чӱктӓлт колтат... Ыржавуйвлӓ мардежеш ламаялтыт дӓ кӓпемӹм пышкыт-цӹгӹлтӓлӓт...
Трӱк ыржа пичет вуйта ямын кеш — мӓ тура неркӓштӹ, кӱкшӹ Кырык Сирӹштӹ уже шалгенӓ! Анзылнем, йӹр-йӹрвеш, ӧрт кеӓш лиэш - махань кого, пӓлӹдӹмӹ мулӓндӹ пачылт лӓктӹн. Пиш кого кымдем!!! Тӱня! Пӧртӱ!...
Сӹнзӓм кымдан шӓрен, цилӓ велкӹлӓ вуйым сӓрен, тӹ пачылтшы кымдемӹм мӹнь кӧргӹшкем вуйта шӹшкӹн пырташок цаценӓм. Вӓр гӹцӓт тӓрвӓнен кердтелам...
Ыжар алык вуйта ялем лӹвӓцок тӹнгӓлӹн цилӓ монгырыш шӓрлӓлтӹн-аварген-кымдаэмӹн дӓ мӹндӹркӹ шиӓнгшӹ Йыл гач ванжен ынгылыдымы Кожла сирӹшкӹлӓ шылен-пырен-ямын...
Кырык лапышты Изи Шӹндӹр сола пӹзӹрнен шӹнзен. Томавлӓ кӱшӹц спичкӓ короплявлӓ гань изилӓ чучыныт. Тошты левӓшвлӓ ыжар садывичӹвлӓ гӹц кайын ӧлицӓвлӓм пӓлдӹртенӹт...
Сола шайылны кого алык тӹнгӓлӹн — кушкын шагалшы шуды мардежеш тангыжлаок коэштӓлтӹн, уала тӹшкӓвлӓ тӹштӹ-тиштӹ пӹцкӓтӓ-ыжар аран цымыргенӹт, йӹлгӹжшӹ йӓрвлӓ ӓйӹнӓлтшӹ вӹдкорнывлӓм пӹчкеден Йыл векӹлӓ лӓктӓш цаценӹт...
Тидӹ воксьок пӓлӹдӹмӹ тӱня ылын, татырин-ӹмӹрет годшы, таманяр тӹжем и вашт перегӓлтшӹ. Тенге гӹнят ти мулӓндӹ пиш нӹжӹлгӹлӓ чучын, вуйта мӹнь шачмемшенок тидӹм выченам! «Аяр сӹнзӓм йӹмӹктӓрӓ, шӹшӹл утлаок йӹрвӓш.» - Г. Матюковскийӹн ти шамакжы пиш келшен анжыктен шӱмем кӧргӹштӹш лиӓлтмӓшӹм... Дӓ тагачат, пел курым эртӹмӹк, ӹнянен ынгылем — тӹ кечӹн вуйта тамахань йозы мӹньӹм пачылтшы тӱня доно мужедӹн ушнен шӹндӹшӓт изи йӓнгемӹм ӹлӹжтӹш. Курым вашт ӹнде нӹжӹлгӹ Кырык Сир тылип кӧргӹштем пӹслӓнӓ дӓ мӹньӹм яратен ӹрӹктӓ...
Коэштшӓлшӹ алык мыч, вӓрӹн-вӓрӹн, тамахань ош савыц лаштыквлӓ кайыныт. Вуйта мӹнер рӓднӓвлӓ мардежешэт аварген кузат... Лия-ӓкӓм ик техень вӓрӹм анжыктышат: «Тӹвеш! Тӹштӹ Мӹрзӓнӓй алыкна, ужат? Куакиэтын амашыжат тӹ амашвлӓ лошты ошемеш!» - маньы. Вара кидӹм виктен Картук-алыкым, Кыльыкал-алыкым, Мӓмӹке-алыкым, дӓ вес сола алыквлӓмӓт анжыктыш...
****************************
Кырык Сир сола ӹлӹзӹвлӓ шуды ӹштӹм жепӹн Йыл дон Шур алыквлӓ мыч мӹнер амашвлӓм кӓренӹт, дӓ тӹш кок-кым ӓрняэш цилӓ йиш керӓл хӓдыр доно ӹлӓш ванженӹт. Тӹ амашвлӓм ӹшке ыргенӹт итӹн мӹнер гыц. Мӹнержӹмӓт цилӓ кырык мары вӓтӹвлӓ-папивлӓ-ӹдӹрвлӓ тонышты ӹшке коэнӹт. Шукы пӧртвлӓшток кого комы станвлӓ шошым векӹлӓ мӹнерӹм коаш тӹнгӓлӹнӹт. Тоннаат, ӱӓрня паштекок агыл вӓл, вӓскӓ гӹц тошты станым пыртат ыльы. Вара ӓвӓм дон папам церот дон, пӹцӹк якте, «шуша дон мадын» шӹнзенӹт...
Йӓмдӹ рӓднӓвлӓжӹм вӓтӹвлӓ лым пуалтемвлӓэш, каремвлӓ мыч шӓренӹт — ошемдӓш манын. Аяр лӹвӓлнӹ ты рӓднавлӓэт таманяр кечӹ киэныт, пуалтем кӧргӹш лымым шылатен валенӹт. Кынамжы лым ганьок ошем шӹнзӹнӹтӓт мӓ мадмаш годым мӹнер вӹк кыдал лӓктӹннӓ дӓ трӱк шагалшы ечӹ гӹц пуалтемӹш шынгалтына ыльы... Ечӹнажӓт кынамжы кӹрӹн кен...
(пакыла лиэш...)

воскресенье, 20 ноября 2016 г.

Теве мӱ, а теве киш (ямак)

Ондрин Валька

Тотвлӓ улы шукы йиш
(Ну-ка толай, толай тиш)...
Пӓлӹ, канден йӹлмӹм лиш:
Теве мӱ, а теве киш.

Мӱм яратат вет цилӓн,
Пурак сага лин пӱлӓ:
Мӱжӹ тотлы, тотлы ач-
Миэн-мин кач дӓ кач.

Кишӹжӓт мӱ ганьок лач,
Ти пуракшымат-йӓ пач:
Мам йыштылат вара пиш-
Тотлы агыл, манат, киш?

Тенге-тенге вет шольы,
Молнамат техень ыльы...
Веремӓэт улы гӹнь,
Шайыштам ямакым мӹнь.

***********

Тидӹ тагынамок ылын,
Ик шӹргӹштӹ мӧскӓ ӹлен:
Кого, кӹрӓн, лаштра мижӓн,
Лепкӓ -ош тамгаан ижӹ.

Келесӓлӓш келеш лӹмӹн,
Шӹргӹ тидӹ ылын шкӹмжӹн.
Тӹдӹ веле лач когожы-
Седӹндоно ач кугижӓ.

Лишкӹлӓ кынам ашкедеш,
Шӹлок йӹле, вик кышкедеш.
Вольык моло: ӱшкӱж-ышкал
Шӹргӹ лошкы итӓт ташкал.

Кашктеш шкӹмжӹн вӓржӹ мычкы
(Ужмык, шукын йӓнгжӹ йӹчкӓ),
Кок ял вӹк шагалеш- лӱдӹш!
...Мӧскӓ мӱм яратен кӱдӓш.

Шӹнзеш мӱкш пушӓнгӹ ражыш
(Кӧргӹштӹжӹ выля яжо),
Мӱм намалыт мӱкшвлӓ йӹле-
Мӧскӓн чоте йӓнгжӹ йылен.

Мыгыл-мугыл куза кӱшкӹ,
(Мӱкшвлӓ аран шӹнзӹт шӱшкӹ...)
Шӹшкеш лапам ражын ӓнгӹш,
Тамам мӧскӓ тӹштӹ шӓнгеш.

Вара тотлым лыктеш кылен,
Лапа гӹцшӹ нӓлеш нылен...
Тенге качкеш тӹдӹ шукым-
Ӱлӹц тӓгӱн колеш юкым:
-Эй,Михала, анжы тишкӹ,
Ит шӹдешкӹ, толам лишкӹ!-
Сасла тамаханьы мары
(Шкежӹ шимӹ, ӱпшӹ сары).

Мӧскӓ тӹш анжалеш туран
(Яра кӹзӹт эче пуры):
- Мам тӹнь сӓрнӹлӓт шӹргӹштем,
Анжы, вӹкет вот тӹргештем?!
-Иток-иток- манеш эдем,-
Мӱм вет мӹнят,-манеш,- кӱдем,
Анжен-анжышымат шукы,
Ти пӓшӓштӹ шотет укеш...

Тенге вет келесен пуа
( Мӧскӓ шке пӓшӓжӹм шуа):
- Ма тӹлӓнет келеш,- манеш,-
Каштат тиштӹ мӹнгеш-анеш?!

Ӹлен мары шӹргӹ сага,
Лӱдшӹ моло когон агыл.
Шке шаяжым пакы виктӓ
(Шанен толын мӧскӓм чиктӓш):
-Колыштыма-йӓ Михала,
(Мӧскӓ кӱшӹцӹнжӹ вала),
Ӓлмӓ, линӓ тосвлӓ ӹнде-
Мӱ пуракым тӹлӓт шӹндем!
Мам тӹнь тиштӹ ясыланет,
Теве ӓтӹ циц тӹлӓнет!

Мӧскӓ пӹлӹштӹнгӹш шӱлӓ,
Лачокатыш каеш мӱлӓ.
- Яра, лижӹ тидӹ тенге,
Линӓ коктын ӹнде тӓнгвлӓ.
Мам тӓрешӹжӹ-не вычет,
Мам ӹндежӹ тӹньӹ кӹчет?

Мары шалга тодын укшым,
Вара попа: "Кӹчем мӱкшӹм..."
-"Мӱкшӹм?"- Мӧскӓ шамде ӧреш,
Попашат мам ак мо тореш.
- Мӱкшӹм-мӱкшӹм,- манеш эдем,-
Попемӹш, мӱм мыштен кӱдем.
Мӱкшвлӓ тӓреш- мӱӓн пурак,
Нӓ, мӹнят вет ылам пуры!

Мӧскӓ ӓтӹм кидӹш кыча,
(Кышты тишец яжом вычаш):
-Поктыл кашток окмак мӱкшӹм,
Ӹлат тама тӹньӹ йӱкшӹ...

Йойын вӹкӹ-вӹк анжалыт.
Яра. Тенгелӓн "пынзалыт".
Ӧрӹн колтенӹт вӓк кожвлӓ,
Тенге линӹт нӹнӹ тосвлӓ.

Мары шке пӓшӓжӹм пӓлен,
Ак акшт шӹргӹ мыч тӹхӓлӓ.
Шӹжӹм тӹдӹн суртшы велнӹ
Погыналтын изи чельнӹк.

Шке шамак гӹц шӹлӓш малын,
"Тӓржӹм" мӧскӓлӓн намалын.
Мӧскӓ кандымжым перегӓ:
"Телӹм,-шана,-лиэш шергӹ".

Тырхен ак керд соикток вет,
Когонок аздара "тотлет":
Тенге ик пуракым пачы,
Нылал анжыш- шамде качы!
Ижӹ веле тама пӓлӹ-
Йӓктӹ кишӹм тӓреш нӓлӹн...
"Малын тӹнӓм шӹм тӹргештӹ-
Пӧрӹктенӹт шке шӹргӹштӹ!"

Пӹтӹрнӓлтеш, костан, шӹдӹн
(Коденӹт ородеш тӹдӹм),
Киш пураквлӓм кӹшкӓ-ташка!
... Ма техеньӹ?! Ак керд ашкед...

Кычен мӧскӓм киш яралын
(Тидӹм марына оролен).
Кидӹштӹжӹ рицӓк тум гӹц:
- Пуэм!,- манеш,- лепкӓ лу гӹц!

Лишкӹ имним шыпшеш, шӹртнен,
(Аравашты- пичӹ кӹртнин),
Мӧскӓн шӱш тӹргештӓ шӧргӹш:
-Пыры, Михалаэм, кӧргӹш!

Чиктӓ вуйышкы мешӓкӹм-
Тенге анжыкта масакым!
Шыпштен кеӓ шке солашкы,
Вара йӓрминкӓ халашкы!

Ужат тӹнь техеньӹм кышты?
Мары тенге ӹштен тӹштӹ:
Мӧскӓм вик выжален йӓллӓн
Таманяр тӹжем тӓнгӓлӓ.

Тенге ылын, тенге шольы,
Тек шӹргӹштӹ каштеш вольык.

Ямак худа, ямак яжо-
Колында ма тидӹм тӓжӹ?..

Ондрин Валька, "Чарли" книгӓ гӹц, (Йошкар-Ола,2008)

суббота, 10 сентября 2016 г.

Йылымбал

(Шӹргӹ пурлыквлӓ - 3)
Пал Генай, Йынгы-Кушыргы

Йӓктӹ — Кырык Сир халыклан сек керӓл пушангӹ курым вашт ыльы дӓ кызӹтжӓт когон керӓл ылеш. Цилӓ сола пӧртвлӓ йӓктӹ преня гӹц чангымы ылыт. Дӓ кӹрпӹц томавлӓжӓт йӓктӹде строялт кертделыт — седрӓ, левӓш, кӹдежвлӓ дӓ эче шукы кӧргӹш дӓ тӱнӹш вӓрвлӓ йӓктӹ ханга дон брусвлӓ гӹц ӹштӹмӹ ылыныт.
Ӓшӹндӓрем ӱштӹ телӹм солана марывлӓ имни дон тиреш арален кужы пренявлӓм Йылымбал гӹц шыпштент кандат ыльы. Преня тӹнгвлӓм тирӹш пиштӓт, а вӹцкӹжрӓк мычашвлӓжӹм - пӧцӓнгыш. Тӹ возывлӓ когон кужы ылыныт — лач кӹзӹтшӹ фуры машинӓ кытанок векӓт.
Ти пӓшӓм Кырык Сир хресӓньвлӓ телӹм вел ӹштенӹт. Ик-кок ӓрняэш тоцышты лӓктӹн кеӓт — тама йиш качкышым нӓлӹт, тирӹш шуды арам шуат, фуфайкы выц кужы тылыпым чиэн шӹндат дӓ имним лыпшалын йож лоэш шылен ямыт... Иктӹ паштек весӹ, лу-луатовӹц имни тир моло иквӓреш кеӓт ыльы...
Вара, 1960-шы ивлӓ паштек, имни вӓреш тӹш трактырвлӓ дон каштыныт. Трактыр (ДТ-54) тиржӹ лу имни тир нӓрӹ преням канден кердӹн векӓт, а вара эче силанрак ДТ-75 трактыржы луатвӹц имни пӓшам ӹштен кердӹ сӓй. Кыдыжы тӹдӹ гӹцӓт шукым... Тевеш Ондрин Валька коментешжӹ сирӹш кыце соланан Кӱшлык ӧлицӓ вашт суасламарывлӓ пиш кого тирӹм кок трактыр дон ижӹ шыпшын Йылымбал гӹц Пошкыртыш пуралык пренявлӓм нӓнгенӹт...
Тенге вет курым гӹц курымыш Йылымбал йӓктерлӓвлӓ Кырык мары халыклан, Суасламарылан, дӓ вес Угарман монгыр ӹлызӹвлӓлан ӹлӹмӓшӹм кузыктенӹт.

Пӧрт ӹштӓш эче рехень керӓл ылын! Рехеньлӓнӓт Йылымбал купыш каштыныт. Дӓ рехеньӹм кӹрӹн -кӹрӹн, тӹдӹм вӹцкӹж йӓктӹ равывлӓэш сӓкен купышток коштенӹт. Купвлӓштеток тӹ вӹцкыж йӓктӹвлӓжӓт кушкыт ане вет. Кошкыш рехеньжӹм куп гӹц кукшы вӓрӹш лыктыныт дӓ арава дон (60-шы ивлӓ паштекжӹ машинӓ дон) Кырык Сирӹш ваштенӹт.
Тӹ жеп гишӓн пиш раскыдын Лия-ӓкӓмӹн шайыштмаш гач ӓшӹндӓрем. Изиэм годым эче икӓнӓ Мӹрзӓнӓйӹштӹ ӹшкежӓт ужынам — ньоцок пӱжӓлтшӹ имни нелӹ возым куакамын кудвичӹш шыпшын пыртыш. Араважы цицок темен шӹндымӹ - шӹнзӓш вӓржӓт укелӓ чучы. Тум вачкывлӓ, ведрӓвлӓ, йӓшӹквлӓ, мешӓквлӓ, дӓ эче тама йиш хӓдӹрвлӓ иквӓреш кӹжгӹ керем дон арава лулегӹ йӹр пидӹн шӹндӹмӹ ылевӹ...
Лия-ӓкӓм шавыр вӹлвец пыракым ӹрзӓл колтыш, ялжым йыдал гӹц сӹсӹртӹш дӓ цӓрӓ ялаок аравам йӓстӓрӓш тӹнгӓльӹ. Куакам дон коктын мӓжӓт палшышна. Вачкывлажӹ пиш нелӹ ылыныт, ай-яй! Мочна ӹш ситӓт куакам пашкуды марым сыгӹральӹ. Тӹ марын палшык дон вел тӹ вачкывлӓм арава гыц кымда ханга мыч ӱлӹк шыпшеден валтеннӓ. Иктӓжӹ уже цаклышда сӓй ма ылын тӹ вачкывлаштӹжӹ?!
Санзалтым рижӹквлӓ!!! Кожвонгы дон йӓктӹвонгы! Вес вачкывлӓжӹ пӧчӹж дон темен шӹндӹмӹ ылыныт! А рехеньжӹ уке - тӹдӹм пасна возывлӓ тӓгӱн пура кузыктым вӓрӹш нӓнгенӹт...
Анжок, Кырык марывлӓэт курымын Йылымбалкы тенге каштыныт — рехень кӹрмӹ вашт пӧчыж дон понгыжымат погенӹт. Тоцынок санзалым, вачкывлӓм нӓлӹнӹт дӓ шалгым вӓрешок поген шӹндӹмӹ рижӹкетӹм санзалтенӹт. Вес йишлӓжӹ понгым переген ат керд, ане вет!?
Пӧчӹжжӹ нимамат ӹштӹдеок тел вашт перегӓлт кердеш. Тӹ шапы мӧрӹм вачкывлӓшток, вӓскӓштӹ ӓль кӹлӓтӹштӹ урдат. Ӹшкежӓт тидӹм яжон пӓледӓ седӹ.
Лия-ӓкӓмӹн тагынамшы тӓнгвлӓжӹ, ӓль мӹндӹр родньыквлӓ, Кожламарышты ӹленӹт. Нӹнӹ дорц ӓкӓм со пӓлен кердӹн понгы дон пӧчӹж гишӓн. Кыды купвлӓштӹ яжорак пӧчӹж шачын, кыды кожла-йӹктерлӓшты рижӹк шукырак...

Шӹжӹм, и гӹц иш, изи тӹшкӓш погынен Кырык марывлӓ Йыл гач ванженӹтӓт кого Йылымбал шӹргӹш пыренӹт. Тӹштӹ шукердшен пӓлӹм сӓрӓнвлӓэш ош мӹнер амашвлӓштӹм иквӓреш цымыртен шагалтенӹт. Тӹ амашвлӓштӹ ӹленӹт, поген кандымы мӧр-понгывлӓ дон вачкывлаштӹм теменӹт, рехеньӹм (келеш гынь) куп гӹц лыктын капналенӹт.
Кыдыжы кожла солавлӓ мыч, родньыквлӓн пӧртвлӓш пыренӹт дӓ пурлык постарым вашт тӹштӹ ӹленӹт. Кынам ти традици шачын вӓл? Ой-йой, когонок перви векӓт! Кырык марывлӓ, Кожламарывлӓ, дӓ Вӹтлӓмарывлӓ курымын пиш цаткыды кӹлӹм кычен ӹленӹт витнӹ...

Сӹнзӓм чӱчӓмӓт вуйта анзыланемок ужам - шонгы кож лӹвӓлнӹ изи тыл пӹслӓнӓ — шӹкштӓ вел... Имни сынзал колта... Амаш мӹнер шим шӹргӹ лоэш тыл сотым шӓрлӓта... Шӹкш ӓнгӹр кож укшвлӓ йӹр вӹдӹлӓлт куза... Кӱш-кӱшкӹ-эче кӱшкӹрӓк... Тӹлзӹ яктеок шоэш, сарла йӹр пӹтӹрӓлтеш,.. Комбы корнеш шылен ямеш... «Кага-га-га! Ка-га-га! Ка-гак!» - мӹндӹр комбы йукым колын Лия-ӓкӓм амашыштыжы шиждеок йӹрӓлтӓлеш дӓ омыныштыжы комбывлӓ сага кечӹвӓлвекӹлӓ чонгештӓ...

суббота, 23 июля 2016 г.

Лу тӹжемӹн лин колтышна!

Пиш кого сусу шӱмемӹм ӹрӹктӓ: 10000-шӹ кырык мары тагачы сагана пижӹ!!!
Мулӓндӹ мычжы иктӓ 25000 - 40000 эдем ӹшкӹмӹштӹм "кырык марынеш" шотлат.
Тенге гӹнь ти блогым лыдшы партьы цилӓ халык гӹц 25%-45% якте кушкын кеш!!!
Тидӹ пиш шукы!
Тау цилалӓндӓ! Пиш кого тау!!!
Ти сӹнгӹмӓшӹм кырык мары тӓнгвлӓ иквӓреш труен канденӹт.
Нӹнӹлӓн, шергӓкӓн мастарвлӓлӓн, цилӓ палшышывлӓлӓн пасна келесӹнем: "Пиш когон кого тау, тӓнгвлӓ!"
Измаил Ефимов, Валентин Афанасьев (Ондрин Валька), Леонид Асланов, Витали Петухов, Валери Аликов (Валери Микор), Анатоли Ларькин, Евгения Савельева, Альбина Курилова, Ольга Микрякова, Ангелина Асланова, Тамара Петрова дӓ весӹвлӓ - цилӓланда пиш кого тау!
Яратым Кырык Сирнӓ цеверемжӹ!
Кырык мары халыкна цаткыдемжӹ дӓ цӓшан лижӹ!
Тау цилӓлӓндӓ!

вторник, 12 июля 2016 г.

Цӹрцӹк

Пал Генай, Йынгы-Кушыргы

Ныр вашт кеӓ корны тӧр,
Карем мычкы кӱэш мӧр.
Цӓрӓ ялым нӧртӓ лывш,
Пӧрт левӓш гӹц куза шӹкш.
Кӹтӧ лӓктеш алык вӹк...
Кышкы шӹлӓт - жар цӹрцӹк!
Ӓнят тӹньӹм кычем мӹнь...
К(о)ропля кӧргӹш пиштем чӹнь
Тӓнгвлӓм вара масакланен
Тамам ӓнят ӹняндӓрем...
Ӓли Ольгын Лыкыш кенӓ,
Тӹньӹм ӓнгӹрыш чиктенӓ -
Кого пӓрдӓшӹм кыченӓ!
Ой! Парняэм! Ит пыр! Каршта!
Вӹрем патька вуйта шаршы!
Кышты вара калявач?
Тӧрлӓ мӹньӹм тӹдӹ лач...
Цӹрцӹкемжӹ кыш вар(а) кен?
Пикшлӓ тӹргӹш, ӓзӹрен!... 
.........................
Кӱшкӹ кечӹ куза пӹсӹн
Ямакемжӹ тишкӹ вӹсен...

среда, 29 июня 2016 г.

Сӹнзӓвӹдсӹнзӓ

Пал Генай, Йынгы-Кушыргы

Йыд вецӹн ирвекӹ шӹдӹрнат шӹдӹрвлӓ...
Тӹтӹра Шур сирӹм ӹштӹрӹш пӹтӹрӓ...
Пышкыды мӹшкӹр дон кол ошмам ыдыра...
Пыш вӹдӹм пӹчкедӓ, вешлӓ дон йышкыра...
Якшаргыш пӹл тӹрвлӓ шӓрлӓнӓт шылдырла...
Тӹтӹрӓм шалатӓт цӹтӹртен кӹдӹрвлӓ...
Ӹжӹвӹр шӹжвӹк дон хытырат пӹльдӹрлӓ...
Уала йӹлгӹжшӹ вӹдъялым тӹкӹлӓ...

Шӹргӹн дӓ каремвлӓн пурлыквлӓ - 2

Пал Генай, Йынгы-Кушыргы

Мӱкш урдыш марывлӓ кӓнгӹжӹм шӹргӹ дӓ каремвлӓ мыч мӱӓн вӓрвлӓм кӹчӓл каштыт. Пеледшӹ сӓрӓным мон шӹндӓтӓт чельнӹкӹштӹм тӹш кандат. Ӹшкежӓт тӹшток ӹлӓт — ружгыш улявлӓ сагаок амашым ӓль изи кудым шагалтатат...
Первирӓкжӹ эче Мары элышты вес йишлӓ мӱм кӹчӓл каштыныт. Мӱкш семнявлӓэт кӓнгӹж гач кушкыт дӓ вара коктеш шӓлӓнӓт. Айырланыш ыгыршывлӓ шачмы уля гӹц чонгештен лӓктӹтӓт шӹргӹ лош шӹлӹт. Кукшы кӧргӓн пушӓнгӹм мот дӓ тӹшӓк пӹжӓшлӓнӓт. Вара и гӹц иш мӱм тӹ пушӓнгӹ кӧргӹш намалыт... Техень мӱкш пӹжӓшӹм перви «вопш» маныныт. Вопш кӹчӓлшӹ марывлӓжӹм рушла «бортник» лӹм дон лӹмденӹт. Марлажы кыце вӓл — ам палӹ...
Кӓнгӹж шыжӹвекӹлӓ сӓрнӓлмӹк пӹзӹлмӹшуды (шандышуды) пелед шагалеш. Тӹ цаткыды пышан шудым вачкым прейӹктен ӱпшӓлтӓш постаренӹт. Куды левӓшвлӓ лӹвӓлнӹ шӹренок кошкен кечӹшӹ пӹзӹлмӹшуды пучкавлӓм ужаш лиэш ылын.
Ӹлӹштӓш вален вацмыкжы цӓрӓэмшӹ дӓ шимем шӹцшӹ тумерлӓштӹ хресӓнвлӓнӓ эхельӹм погенӹт. Сасналан тӹдӹ когон яжо качкыш ылын. Когожат-изижӓт — цилӓн шӹргӹш кузат дӓ пӹсӹрӓкӹн, икӓнӓ иктӹ гӹц анзыц, мешӓквлӓштӹм темӓш цацат. Кукшы ӹлӹштӓшӹм ял дон чымат-ыдырат — таен кодшы эхельӹм кӹчӓлӹт. Тырын амалыш шӹргӹм лым вацмеш тенге тыргыжландарат — шугырт-шугырт-шугырт...
Шӹренок кукшы ӹлӹштӓшжӹмӓт мешӓк дон матрацвлӓ кӧргӹш вактын тӹкен шӹндӓтӓт арава паштек аравам токышты валтат. Тӹдӹм пӧртвуйыш кузыктен левӓш лӹвӓлӓн шӓлӓтӓт, пӧртӹм шокшемдӓт. Кодшыжым вольыклан олым вӓреш ял лӹвӓк шуат.
Шӹргӹштӹнӓ шӹренок олмавувлӓ кушкыныт. Шукынжок качы дӓ тыгыды олмам вел тутангдат ыльы, но лоштышты икманяр когорак дӓ тотлырак олмаан пушӓнгӹвлӓ ылевӹ. Тӹ олмавувлӓм тетявлӓ кӓнгӹж гач тӹшлен каштыныт. Воксьок ак тырхеп — ӱлнӹш олмавлӓжӹм качымок кӹрӹт. Шӹргӹвӹлӹш кыптырга гӹнят пырыт дӓ нелӓш цацат, но пел олмамат качкын ак кердеп, шӹвен-шудалын мӹндӹркӹрӓк шуэн колтат... Кодшы олмажы шӹжӹм якшарген шӹнзеш, дӓ мӱӓнгеш, но лач кӱшӹл укшвлӓэш вел пыйырт перегӓлт кодеш. Тӹдӹм олмаву ӹрзен, ӓль пандым кӹшкен вел кӱшӹц шин валташ цацат. Цаткыдырак эргӓшвлӓ кечӹ гыт шӹргӹ мыч каштын кого мешакӹм темӓтӓт пулышеш тупыртен кандат. Шӹргӹ олмам вара вӓскӓштӹ кӹлмӹктӓт дӓ телӹм тӹдӹ эче мӱӓнрӓк лиэш ыльы.
Ӓрлӓн пӹжӓш кӹчӓлмӓш. Ти пурлык гишӓн шукынжок ак пӓлеп векӓт. Ӓрлӓнвлӓэтжӹ перви Кырык Сирӹштӹнӓ шӹренок вӓшлиӓлтӹнӹт. Колхозвлӓ пестицид-гербицид дӓ тӹ йиш удобренивлӓм ныр мыч шӓвӹктӓш тӹнгалевӓт ти йӓнлык мулӓндӹштӹнӓ ямын пӹтӹш... Изиэм годым Кудряшов Волойкын ӓтяжӹ, Сырапион, мӓмнӓм Волойкы дон икӓнӓ шӹргӹш ӓрлӓн пӹжӓш кӹчӓлӓш нӓнгеш. Ик ӓрлӓн ражымат тӹнӓм шӹнӓ мо, но шайыштмашжым ӓшӹндӓрем. Кангӹжӹмок тӹнгӓлӹн дӓ лым вацмеш, ӓрлӓнет пӹрцӹм, пӱкшӹм эче тама йиш нӱшмӹм кечӹн намалеш. Пиш шукы качкышым раж кӧргеш, кукшы вӓреш, поген арала. Кынамжы кого мешӓкӹм тӹшец капаен лыкташ лин. Но, Керемет тӹньӹм ӹнжӹ тӹкӓл манын, ӓрлӓн пӹжӓшӹм воксьок охыремдӓш ак яры — шужен ӹнжӹ колы манын пыйырт качкышжым кодымла. Халык лошты эче тенге попат ыльы — качкышде кодшы ӓрлӓн вӹцкӹж шудеш кечӓлт кола...

(пакылаат лиэш)

воскресенье, 19 июня 2016 г.

Веремӓ, веремӓ...

Ондрин Валька, Йынгы-Кушыргы

Веремӓ, веремӓ,-
Махань тӹньӹ ылат:
Йонгата. шӹремӓн,
Йыд-кечӹ ӹфӹлет.
Кӱкшикӓ, каремӓн-
Ялгорным кӹлдылат;
То лыман, сиремӓн-,
Цӹревлӓм ӹштӹлӓт.

Кымдыкетӹн ирӹк-
Анжалтышлан йӹрӓш:
Мӓ лӓктынӓ ирок
Аярешет ӹрӓш.
Мӓ лӓктынӓ ирок
Ӹштӹметӹн тырыш...
Цевер кечӹ лиок
Ӹлӹмӹнӓ тӹреш.

...Но ылын игечӹ-
Уталген кен, тырхы!
Техень ылын кечӹ-
Сӹнзӓвӹдет пӹрхӓ.
Кынам йыд покшецӹн
Кого ойхы тӹрген,
Кынам вуй вӹлецӹн
Пӧртемвлӓм пӹтӹрен.

...Ороды-ышанвлӓ
Мӓ лоштына каштыт?
Кӱн вӓл ӹмӹлкӓвлӓ
Тӹ йыд веремӓштӹ?
Якшар вӹр кишӓвлӓм
Веремӓ тӹнь ӓштӹ:
Ӹзӓвлӓ шолявлӓм
Шит НКВД-штӹ!

Техеньӹ лин пӧрӹк-
Йӹлмӹде код, апай.
Техеньӹ лин ӧрӹк-
Омынешет ак кай.
Какляргылок тӧрӹ,
Ли сусу ялахай,-
Техеньӹ лин пӧрӹк-
Ашкедӓш яклака.

Тӹ ӓштӹмӹ ивлӓ
Кок векӹ кӹшкедӓт:
Кого вырсын пивлӓ
Мӱлӓндӹм кышкедӹт.
Йочыргылыт пӱвлӓ
(Мам кердӓт ӹшкетет?)
Ӓтивлӓ-тьотивлӓ
Шӹкш лошты ашкедӹт.

Тӹ корным ынгылаш-
Тыл салымеш кӱӓт.
Ӹнянендӓ ӹлӓш-
Тӓмдӓжӹм со лӱӓт.
Дӓ ит цацы шӹлӓш-
Туп шайыцет пуат,
Мӱлӓндӹм тӹкӹлӓш
Каремӹшкӹ шуат.

Мычашыжы иктӹ-
Укешкӹ тӹргештӹ.
Керек кидӹм виктӹ-
Кенвазат шӹргӹштӹ.
Веремӓ, тӹнь лӱктӹ
Тӹ ивлӓм- шергештӹт.
Веремӓ, тӹнь шиктӹ,
Цангетӹм, йӹргешкӹм.

Мӓ ужынна шукым,
Сӹнгӹшӹшкӹ лӓктӹн.
Ылмы гӹцӹн уке
Лиӓлтеш вӓл ӓкде?
Веремӓ, пу юкым,
Шке семетӹм шакты:
Мӹнь колыштам юкым
Шагалын шамакде.

1989и.

понедельник, 30 мая 2016 г.

ШУР (поэма)-кӧтӹртен

Ондрин Валька, Йынгы-Кушыргы

1.
Кӓнгӹж, кӓнгӹж, толын кӓнгӹж,
Коэштӓлтеш ыжар тангыж.
Тене шурны кушкын пуры,
Йӓмдӹлӓлток халык Шурыш:
Алык лошкы, ирӹк лошкы;
Пыры имни тарта лошкы.
Ялшты, ӓтят, крӓпля-сӓвлӓм.
Опты, ӓвӓт, ма-керӓлвлӓм:
Пиштӹ шокшы санзал-киндӹм-
Тарам, мыным, селмӓгиндӹм.
Тыргыж лошты лиэш ямаш...
Кышты вара мӹнер -амаш?
Эх, мӱлӓндӹнӓ-ӓвӓнӓ,
Угӹц тене йӓнг тӓрвӓна.
Цевер коддок когораквлӓ,
Кычы ӹнде кидӹш сӓпвлӓм.
Анзык лӓктӹмӓ тӓлгӱдӹ,
Шӹцок токына пашкуды!
Ну-о, тӓлгӱдӹ яжон чымы
(Эхо-хо, перегӹ йымы!).

Имнин пачыжы ялаван,
Ныр дон сӓртӹлеш арава.
Малын шӹнзӹмӹлӓ тырын,-
Тӹнгӓл колтенӓ мӓ мырым.
Мыры семӹнь тьыри тьырга,
Кӱ-йӓ техень годым тырха?
.........................
3.
Шуды сӓрӓн, шуды сӓрӓн,
Пӹчкеш пӹсӹн шудым сӓнӓ.
Шуды сӓрӓн, шуды сӓран,-
Йога пӱжвӹд, ат керд цӓрен.
Ире пыра онгыш шӱлӹш,
Мӹнгеш-анеш каштеш пулыш.
Лӓктеш покан шуды начкы,
Шижӓт-ма кужынер качмым?
Мадыш агыл шудым салаш,
Келеш тиштӹ йӧнӹм пӓлаш.
Салы-салы сӓэм пӹсӹн,
Салы-тотлы шуды пышым.
Яжон-яжон кӓпем ӓйем,
Пӹсӹн-пӹсӹн салы сӓэм!
.....................
6.
Тыргыжтара йӓнгӹм сӹлнӹ,-
Ирӹк! Ирӹк алык вӹлнӹ!
Шолеш алык вӹлнӹ пӓшӓ,
Кодеш кужын тидӹ ӓшеш.
Ялахайжы тиштӹ уты,
Ягылталтын крӓпля вурды.
Ваштыл-мадын, мырен мырым,
Авартымывлӓм цымыры.
Пыры кӧргӹш, Шурын шытыр,
Погы шудым вӓтӹ-ӹдӹр!
Погы-сӓртӹ, ӹштӹ арам...
Шеньӹк кидӓ толок мары.
Кӹртним шудышкы шыралок,
Капнавлӓэтӹм аралок.
Кыдал толок ти турешкӹ
Капна шшыпштышы мыктешкӹ.
Кечеш йылен шӹнзӹн шӹргет,
Имни туп гӹц валы-тӹргӹ...
Изи веле, ыжат, кӓпет,
Кидеш кычет уже сӓпӹм.
Капна йӹретшӹ сӓрнӓл,
Йӹпшӹм шудышкы шырал,
Виктен имним корнет доно,
Тек йыжгыкты кӓвӓн докы.

Мадеш, тьолгыж, шеньӹк парня,-
Ӹштӓ шукым кукшы ӓрня.
Ӱлӹк-кӱшкӹ каштеш шеньӹк,
Тӓрвӓнӹлеш халык чӹньӹ.
Кок покашкы шуды шӓпнӓ,
Шыпштен толок эргӹ капнам.
Вуйым кечӹ гӹц перегӹ,
Вуйыш ошым чи пӱэргӹ.

У кӓвӓнӹм кӹшкӓт-шӹндӓт,
Янгылыде пӓшӓм ӹштӓт.
Кузы шуды кӓван кӱшкӹ,-
Керӓл лиӓт телӹм ӱштӹн.
Телвлӓ тиштӹ ылыт кужы,
Шалга телӹм вольык шужен.

Мыльгы, кӱшнӹ савыц-ошы.
Кӓвӓн ташкышылан шокшы.
Патыр- вӓтӹ, тергӹ-тергӹ,
Йӧн дон шудым пиштӹм шергӹ.
...Кӱктӓ-кӱктӓ шокшын тыр,
Пӱжвӹд шӓпнӓ кӓвӓн йӹр.

Ситӓ гыце шамак-пидӹш,
Лиэш-ма келесӓш тидӹм:
Кердеш-кердеш халык мыштен.
Кердеш яжон пӓшӓм ӹштен.
Уж-йӓ, тидӹм корныгешӹ,
Тидӹм анжен, когоэшнӹ.
Хоть-кынамын, хоть-маханьын
Ак керд шкӹмжӹм ямден мары.
Пуры, пуры лижӹ пӓшӓ,
Ӹлӹмӓшнӓ лижӹ цӓшӓн!
.....................................

Ондрин Валька . "Шур" поэма гӹц лаштыквлӓ, 1990.("Шамак" книгӓ гӹц нӓлмӹ, Й-Ола, 1993.)

четверг, 26 мая 2016 г.

Шӹргӹн дӓ каремвлӓн пурлыквлӓ...

Пал Генай, Йынгы-Кушыргы

Солана ӹлӹзӹвлӓ шӹргӹштӹ дӓ карем шӹргӹ лаштыквлӓ мыч со тама йиш керӓлвлӓм кӹчӓл каштыныт - кӓнгӹжӹм, шӹжӹм, телӹм дӓ шошымжат...
Лым шылен пӹтӹмешок мастарвлӓ уала ваштырым пычкедӓш каштыныт. Йыдымет лым вӹлвӓл кӹлмӓ дӓ цаткыды кӧштӹр дон кечӹвӓл якте ечӹ дон вел агыл, ялынжат кашташ лиэш ылын. Кечӹ лӓкмешок изи тирӹм шыпшын марывлӓ шӹргӹш пырен кеӓт, уала тӹшкӓвлӓм лапата вӓрвлӓ мыч кӹчӓл мот, дӓ изи тавар дон ӓль пӹсӹ кӹзӹ дон лывыргы ваштырвлӓм пӹчкеден тирӹштӹм темӹктӓт... Вара тонышты тӹ ваштырвлӓ гӹц цилӓ йиш корзинвлӓм, ӓль кол кычаш керӓл пошвлӓм тодын-пидӹн ӹштӓт.
Цилӓ ийш вурдывлӓм дӓ равывлӓмӓт шӹргӹ йӹр марывлӓнӓ кӹчӓл каштыныт. Помидор тӹшкӓм тӹкӹлӓш ярал пандывлӓм уже лым шылымык роэнӹт.
Тетявлӓ дӓ сӓмӹрӹквлӓ пӹтӓриш пеледӹшвлӓм дӓ качкаш ярал пычвлӓм постараш яратат ыльы. Кынамжы ӓвивлӓштӹ урвач-шудымат постараш ядыныт. Тӹ шудым вӓтӹвлӓ пӧрт седрӓм мышкаш кычылтыныт. Урвач-шуды пучкам цӓрӓ ял дон ташкен начкы седрӓ вӹлвӓлӹм ыдыренӹт. Техень пӓша паштек седрӓэт уэмшӹ гань - ире дӓ ошы лин шӹнзёш...
Эче шошым мӱӓн куги вӹдӹм йоктарен погенӹт. Пӱшӓнгӹм ражтатат раж лӹвӓц куги каргыж гыцок вӹдӹлмӹ ӓтӹм сӓкӓт. Мастарвлӓэт чоте яжо каргыж ӓтӹвлӓм ӹштен мыштенӹт. Изи ражымат кодыделыт - цилӓ вӹд кӧргеш перегӓлтын. Варарак, ӹлӹштӓш лӓкмӹк, ваштар вӹдӹм тенгеок погаш тӹнгӓлӹнӹт. Тӹдӹжӹ эче мӱӓнрӓк ижӹ ылын.
Эче лым шылымык, сек пӹтӓриш жар шӹтӹквлӓ лӓкмӹк, вӓтӹвлӓ тетяштӹ дон иквӓреш шӹргыш седӹрӓ-шудым кӹчӓлаш каштыныт. Тӹ шуды дон пиш тотлы лемӹм шолтенӹт. Санзалан сасна пай доно мол пиш яжо лем ыльы, ӓшӹндарем. Тӹнӓмок карем тӹрвлӓ мыч шапшуды лӓктӓш тӹнгӓлӹн, дӓ когон тотлы цажвыч. Ты пычым мӓ изи годым когон яратеннӓ...
Йыдал мастарвлӓ пыйырт кажланымык пистӹ тӹшкӓ лош пырат дӓ вӹцкӹж ваштырвлӓм роэн кого охапкаш постарат. Вара ты охапка дон кошкыш неркӓш пырен шӹнзӹтӓт ним вактыт. Паштекӹштӹ техень неркӓвлӓм мӹндӹрцок ужаш лиэш - жар сирем лошты ош пистӹ пандывлӓ когон раскыдын кайыт.
Тӹ жепӹнок кого пушӓнгӹвлӓ гӹц каргыжым вактын айырленӹт. Осовын пистӹн, кугин дӓ шолын каргыж керӓл ылын. Шол кӹр гыц кырышвлӓм ӹштенӹт - ыргенӹт тӧррӓк манаш гӹнь. Кыце кӹрӹм ӓенӹт, махань ни доно ыргенӹт? Тидӹм кӹзӹт иктӓт ак ӓшӹндӓреп векӓт...
Пистӹ каргыжым кужы пренявлӓ гӹц вактын-вактын айрлымы паштек ик кого араш цымыртат. Вара тӹ арам пӱӓш, вӹд лӹвӓк шӹшкӹт. Цаткыдын кӱшыц тореш равывлӓ дон пӹзӹртен шӹндӓт. Равы мычашвлӓжӹм пӱӓ пындашыш шин пыртым кагаквлӓ дон кычат. Кангӹж гач тӹ каргыжет вӹд лӹвӓлнӹ нӧрен киӓ - шыкта. Тӹ йӓр-пӱӓвлӓштӹ вӹджӓт шапа, когон худа пышан лин шӹнзеш. Колжат тӹ вӹдӹштӹ ӹлен кердте векӓт - жававлӓ вел мырен шӹнзенӹт. Ик-кок тӹлзӹ эртӹмӹк тӹ каргыжетӹм вӹд лӹвӓц лыктыт дӓ сирӹшток мацалангдаш керал кӹрӹм айыртат. Тӹ кӹр гӹц вара мацалам ӹштӓт, каргыжжы дон куды левӓшӹм леведӹт, ӓль левӓш тӹреш валым сӓкӓт юрвӹдӹм огол вачкыш погаш.
Эче кӹрвлӓм тир дон арава пындашвлӓэш шӓренӹт - кӹшкӓр вӹлӓн ялштен пижӹктенӹт.
Кӓнгӹж толмык цилӓлӓн ӓмпичӹш шукы йиш пандывлӓ, ваштырвлӓ, цеценвлӓ керӓл лин шынзӹт. Помидорым, ымылам кӱш кушташ, дӓ кек лӱдӹктӓш чучылвлӓм шагалташ келеш вет. Пичӹм торлӓш равым роат, цецен пичӹм шыпшыт, сӓвӹвичӹм тодыт...
Ӓнгӹрваштырвӓм пӹркем тӹшкӓ лошты кӹчӓлӹнӹт. Кыдыжы кужы дӓ вӹцкӹж кугигӹц ӹштенӹт. Тӹдӹ эче яжорак ылын векӓт - цаткыдырак дӓ кужырак. Йыл алыкышты, ӓшӹндӓрем, шукынжок куги ӓнгӹрваштырвлӓм кычылтыныт.
Шокшы толешӓт изи дӓ кого мӧрӹм погаш кеӓт. Изи мӧрет шӹргӹштӹ дӓ кугилӓ каремвлӓштӹ яжон кушкеш. Когожы - кукшы карем лепкӓвлӓ мыч, алыкыштат чоте кӹрӓнӓлгӹмеш якшарген кӱэш. Тетявлӓлӓн мӧр погым жепжӹ когон сусу ылын! Вара ӹнгӹжӓт тӹшкӓ лошты кӱн шӹнзеш, ломбы кӹцкӹ тетя ышмавлӓм шимеммеш чиӓлтӓ.
Шудым ыштӓш - пиш кого пӓшӓ! Изижӓт-шонгыжат, цилӓ сола халык ти жепӹн кечӹ кыт воксьок ак йӓрсеп. Ирок салат, кечӹвӓл якте авартат, вады якте ыдырат-капналат-кӓвӓнлӓт. Шӹргӹ сӓрӓнвлӓ мыч сӓ яным йук шакта, имни сынзал колта, хресӓньвлӓ ваштылын-хылдымактылынок чоте пӹсӹн пӓшаштӹм ӹштӓт. Шур дон Йыл алыквлӓ мыч ош мӹнер амашан солавлӓ лӓктӹн шагалыт. Кырык Сир шудым ӹштӓ!

(варарак пакыла сирем... ӓшӹндӓраш палшедӓ гӹнь лӹмдӓм пиш сусун тишӓк анжыктем! Тау!)

среда, 20 апреля 2016 г.

Ялтым Кыстантин бухучетжы

Геннади Смирнов, Йынгы-Кушыргы

Шӹжӹм, ик рушӓрнян, тупешем кого котомкам тупыртен пуэн, ӓтям мӹньӹм Сӓвӓль Кыстанти докы колта ыльы. Тенге лиӓлтӹн и гӹц иш - тӹ намалтыш дон мӹнь кудвичӹ гӹц лӓктӹн кажланыш корны дон Сприлыкна мыч клуб докы ашкедӓм ыльы. Тӹшец, Изи лык вашт Кого лыкыш лӓктӹнӓм, вара шалахайыш сӓрнӓлӹн - Ӱлыкыш (Ӱл лыкыш), сек кӓта пӧрт якте валенӓм. Тевеш тӹ изи пӧртшӹ - вуйта кӹзӹтӓт сӹнзӓэм анзылны... Пӧртжӹ пиш тошты, ик векӹлӓ тӹрӹнялт шыцшӹ ыльы.
"Пырок! Пырок!" - кӹчӓкӓ йукым колын амасам пачам дӓ тавак шӹкш лош пырен шагалам...
Ой-йой! Когон цаткыды ыльы тӹ тавакжы - тӧрӧк кахыраш тӹнгӓлӹнӓм. Кыстантиэт тидӹм ужын цигӓркӓжӹм йӧртӓ дӓ камака анзык, пелтӹш лош шуен колта. Анзылныжы когон кӹжгӹ "бухучет" книгӓ киӓ. Тагынамшенок тӹ книгӓш Кыстанти тамам сирӓ да сирӓ... Чернилан кырандаш дон, - йӹлмӹ шимеммеш шӹвӹльтен тӹдӹм... "Кынам пырет гӹнят - со книгӓжӹм сирӓ!" - пашкудывлӓжӹ тенге попенӹт. Ӹшкежӹ со пиш кымылын хытыра, ӹлӹмӓш гишӓн, дӓ манеш-манешвлӓжӹмӓт ядыштеш. Ваштыл-ваштылын ӹшкӹмжӹн потикӓ ӓшӹндӓрӹмӓшвлӓжӹм шайыштеш...
Икӓнӓкӓт мӹнь тӹ Ялтым Кыстантим ойхырышым ӓль сылыкланышым ужделам...
Теве, ӹнде цилӓн лыдын пӓлӹшдӓ - Ялтым Кыстанти гишӓн тагачы ӓшӹндӓренӓ. Кок ялге ямден Сӓвӓль Кыстантиэт. Тагынамок, "ерманскийӹштӹ", - тенге солаштына попат ыльы. Кугижӓн армиштӹ немӹц ваштареш кредӓлӹн дӓ тӹшец вуйта ялдеок толын. Тенге ӓль агыл, но вес статянжат попенӹт - вуйта Кыстанти ялжым Йылымбалны ямден. Тагынамок "узкоколейкы" кӹртни корнышты ровотаен, дӓ пӓшӓ паштекет енгӓ-вӓтӹвлӓ дон тӹшкӓ лӹвӓлны чоте подылаш яратен тама. Вот икӓнӓ кӹртни корны торешок вуйта йӱкшӹ лин колтенӓт амален кен... Но, кыце лачокжы лин - тагачы тӹдӹм мӓ пӓлен ана керд.
"Тиш йӓстӓрок!" - пӧкен анзык анжыктен. Мынь тӹш мешӓкем гӹц худаланыш мижгем дон тьосынгывлӓм лыктын пиштенӓм. Ялвындашвлӓм тумышташ, кавалвлӓм шарга лаштык дон цаткыдемдӓш. Ти пӓшӓм Кыстантиэт когон яжон ӹштен мыштен. Седӹндон ялвыргем тӧрлӓш токыжы шукынок толыт ыльы да пӓшӓ тӓрешжӹ пыйырт оксам тӱлӓт ӓль тамахань качкышым, кыдыжы - ӓрӓкӓм канден пуат. Вот мӹньжӓт шӹжӹм - мижан ялвыргемӹм, шошым - шарган, кирзӹн ӓль резин кемвлӓм, ботинкывлӓм канденӓм.
Изирӓкем годымжы ти корны мыньлӓнем когонок проста ылте - кого саснавлӓ тамам мешӓкӹштем шижӹн налӹтӓт нерӹштӹм тупышкем шырен мӹньӹм лӱдӹктенӹт. Костан пивлӓ капкавлӓ лӹвӓц ӓзӹрен гань шӹдӹн оптат, кыдыжы тагышец кыдал миӓтӓт ял вурдышкем вот-вот кечӓлтӹт. Цаткыды нерӓн, кужы шӱан комбывлӓ кагаклен то чӹнгӓш, то шылдыр дон лыпшаш цацат... Осовын костан комбывлӓ Тихона Веняминӹн пӧрт ваштареш кого ляврӓ лаксышты вуйта со мыньӹм вычен шӹнзенӹт. А Ерохын Валенти оголыштыжы кого сасна со ньыргыж шӹнзӹш - со качмыжы шон векӓт...
Кыстантиэт корнем мыч ужмы лиӓлтмӓшвлӓ гишӓн мӹньӹм со ядыштын: "Македон ваштарешжӹ маняр комбы тӹньӹм чӹнгӓш цацевӹ маньыц? Лекандырын комбывлӓжӹ ӹш тӹкӓлеп ма?... Карем лапеш пыдыргыш трактыржым эче тӧрлӹделыт ма?.. Веняминжӹ арава дон кеш маньыц? Кышкыла кыдальы - цаклышыц?"
Вара пыйырт вычалаш ядешӓт кырандашжым шӹвӹльтен "бухучетыш" тамам сирӓлтӓлеш. Тӹ жепӹн мыньжӹ Лёнит-ыныкажы дон кол ӓнгӹрӹм гишӓн попалтеннӓ - коктынат Йынгы тӹрӹштӹ кечӹ кыт ямаш яратенӓ ыльы...
Кыстантиэт трӱк шая лошкына пыра дӓ эртӹш жепӹн кол кычым гишӓн шайыштын.
"Солана ваштареш Йынгышты кым вӹд вӓкш пӱӓ ылевӹ! Сек когожы Ольгын лыкышты! Ольгы лӹман ӹдрӓмӓш хозажы ылын. Тӹдӹм комуниствлӓ раскулачиваенӹтӓт тагыш ямын - амат пӓлӹ! Тӹ пӱӓштӹ коллоэцвлӓна пышвлӓм ижӹ кычылтыныт. Кого пӱӓ ыльы... Чоте шукы, цилӓ йиш, кол тӹштӹ ылын! Сазан-ӓнгӹретжӹм тӹнӓмшенок тенге лӹмдӓт вет. Тӹ ӓнгӹр лӓкмӹ вӓрӹштӹ сек кого сазанвлӓм кыченӹт! Вес пӱӓвлӓжӓт когон колан ылыныт. Кокшыжы сасна фермӹ ваштареш ыльы. Кӹзытӓт вӓрӹштӹжӹ сир гӹц лӓктӹн шим пренявлӓ кечӓт. Ужында вет? Кымшыжы Кого йӓмӹштӹ, Кожваж дон Изи Йынгы ушным вӓрӹштӹ ылын. Хозавлаштӹм тагыш ыдырен кенӹт - иктӓт ак палеп! Революци!!! Хозадежӹ нимаат курым ак перегӓлт ане? Шылыш лым вӹдӹм шошым ат йоктары гӹнь тӹ вӹд погынаат пӱӓэтӹм сӹмӹртӓ! Тенгеок и лиалтӹн! Кого лыман тел паштек шошым пиш кого вӹд кузышат цилӓ пӱӓвлӓм урын валтыш. Рушт-рушт-рушт, костан вӹдет кым пӱӓге ик кечӹгыт урын шӓвӹктӹш! Техень "революцим" ӹштӹш! Тӹнӓмшен Йынгына ирӹк лин колтыш, незер хресӓнь ганьок... Колжат тӹнӓмшен пӹтӹш... Сазан-ангӹр! Потикӓ ане?! Колжы уке, лымжӹ улы! Ээххх-эх-эх!!!" - ти шая дон Кыстанти трӱк вӹлкем пӹсӹн анжальыат шайышташ цӓрныш. Изи ылынам гӹнят чоте ынгылышым - тӹнӓм утым попаш ак яры ылын!
Кыстантин ыныкавлӓжӹ, Лёнит дон Зоя, тӓнгвлӓэм ылыныт. Нӹнӹ ӓвӓштӹ дон Звениговышты ӹленӹт, кӓнгӹж каникулеш вел солашкына толыныт. А когорак лин колтымыкышты Кыстанти сага, тошты пӧртӹштӹжӹ нӹнӹ плоток ӹлӓш тӹнгӓлевӹ дӓ мӓ иквӓреш шӹренок Йоласал школыш каштынна.
Тагачы тӹ мӹндӹр ямшы жепӹшкӹлӓ анжен мӓ ӹжӓлӓен вел кердӹнӓ. Вуйта тӹнӓм вӹджӓт начкырак ылын, сиремжӓт жаргырак, лымжат ошырак...
Ойхыжат ойхырак...
Сӓвӓль (Савельев) Кыстантин ӹлӹмашжӹ пиш когон нелӹ ылын седӹ - ялдымы кодмык кыце ӹлет? Но! Тӹ бухучет книгӓжӹ дон шывӹльтӹм кырандашжы Кыстантилӓн вуйта кок цаткыды ял ылыныт! Кыш шанен - цилӓ велкӹ нӓнгенӹт! Дӓ ӹлӹмашжӹм чоте сӹлнештӓрен кужыктенӹт!

суббота, 26 марта 2016 г.

Кӱшӹл шӹргӹштӹ...

Геннади Смирнов, Йынгы-Кушыргы

Кӱшӹл шӹргӹштӹ суасламары лесник дон вӓтӹжӹ ӹлевӹ. Иван Григорьевич дӓ Анна Григорьевна - тетядеок, лач коктын вел... Тагыце лиӓлтӹн, но мӹнь изиэм годшенок тӹ лесник дон тӓнг постол ылынам. Сек пӹтӓриш ӓшӹндӓрӹмӓшем - ӓтям дон дӓ лесник дон иквӓреш изи йӓктӹвлӓм шӹргӹ тыреш шӹнденнӓ. 1957-59 ивлӓ векӓт... Кушмыкем тӹшты уже кӱкшӹ йӓктерлӓ кушкын шагалын ыльы - солана халык когон понгы погаш тӹш пыраш яратен. Йӓктӹпонгывлӓжӹм пытӓри лач тӹштӹ вел моаш тӹнгӓлӹнӹт. Ти понгет йӓктӹ лошты вел кушкеш ане вет.
Кыце тӹ йӓктӹвлӓм шындӓт? Тевеш, сӹнзӓэм анзылнок - ӓтям "пика" лӹмӓн кӹртнин пӹсӹ мычашан хӓдӹрӹм рокыш когон силан шыралешӓт кок векылӓ вурдым шӹкен рокым шӓрӓлтӓ. Мӹньжӹ изи йӓктӹм тӹ рок шелӹк кӧргыш важ яммеш пиштемӓт ӓтям кок монгыр гыц тӹ "пикы" донок мӹнгеш шелӹкетӹм пӹзӹрен чӱчеш... Иктӹ паштек вес йӓктӹ - тӹ пӓшӓм чоте пӹсӹн ӹштӓш лиэш ыльы токо. Кӹзӹт тӹ йӓктерлӓм космос гӹц симайымы картышты ужын кердӓм. Цӱдеет вел - тенге ӹлӹмӓш вашталт кеш ане вет?!
Тӹ шӹргӹшток калявонгы постарашжы мӓ пиш когон яратенӓ ыльы. Кынамжы цилӓ семнянӓ дон иквӓреш каштынна - ӓтям-ӓвӓм, дӓ мӓжӓт Геля-шыжарем доно. Ош понгы дон тум понгыжы корны сагаок чоте яжон кушкыт ыльы. Халыкет арава (варарак машинӓ) корны сага шукы ӓнгӹсӹр ялкорнывлам ташкен лыктын - понгы кӹчалмӹ гач векӓт. Кӹшкӹлӓ ӓйӹлтӹн тӹ ялкорнывлӓэт вуйта тамахань мужедмӹ вашт мӹньӹм со тагыш ӱжӹт ыльы дӓ анжок - тум ӹлӹштӓш логӹц кӹжгӹ ялан цаткыды ош понгы лӓктӹн шӹнзӹн!!! "Монам-монам!!!" - шӹргӹ йӹрвеш сӹгӹрӓл колтем ыльы дӓ тӹ понгы йӹр вес понгывлӓм кӹчӓлаш тӹнгалӓм...
Шонгы тумвлӓ лошты пӹркем тӹшкӓвлӓ шӹрен-шоэн кушкыныт. Тӓнгвлӓэм дон мӓ тӹ тӹшкӓ лоштет тӧррӓк дӓ кужырак ӓнгӹр-ваштырвлӓм шошым йӹде пӹчкеден лыктына ыльы. Дӓ тӹдӹм лесник гӹц мӹндӹрнӹрӓк кӹчӓлӹннӓ, ато кычаат штрафым тӱлӹктӓ машаненнӓ. Солашты кого марывлӓ чоте лӱдӹктӓт ыльы мӓмнӓм - дӓ тӹ марывлӓэтжӹн сулыкышты тенге попаш ылын - кынамжы пум шолышт канденӹтат лесниклӓнет попазенӹт...
Шошымжы эче тӹштӹ когон яжо пеледӹшвлӓ имештӹш ӹлӹштӓш логӹц кушкын шагалыт ыльы: кок цӹреан шымшуды (иван-да-марья), яжо пышан ош ландыш, кловой сӹртпеледӹш дӓ весӹвлӓ - цилӓн лӹмӹштӹм амат ӓшӹндӓры.
Тӹнгӓлтӹш школына тетявлӓм кӓнгӹж каникулыш колтым анзыц тӹ шӹргыштӹ "последний костёрым" ӹштен. Тӹ лиӓлтмӓшжӹм цилӓ сола тетявлӓ пиш когон выченӹт. Тымдышывлӓ и гӹц иш тӹ костёрвлӓэтӹм шӹп-йывырт йӓмдӹленӹт дӓ айо кечӹн тетявлӓлӓм тӹ сӓрӓн кӹчӓлӓш колтенӹт. Ай-яй! Кыце пӹсӹн мӓ школ анзыц шӹргӹшкӹлӓ кыргыжына ыльы. Тыл вӓр мошыжым вет тамахань подарка вычен... Шӹргӹ якте кок уштыш, дӓ эче тумерлӓ кӧргӹштыжӹ иктӓ уштышак-пелӓкӹм кыргыжаш вӓрештӹн. "Кыды сӓрӓнӹштӹ вӓл?" - тенге тумаен тетявлӓ пӹсӹрӓкӹн чӱктӓт ыльы... Цӱдеет вел, но тымдышывлӓжӓт, ӓтя-ӓвӓвлӓжӓт кого шӹргӹ лоэш тетяштӹ ямын кердмӹ гишӓн воксьок лӱдделыт!!! Кӹзӹт тенгелӓ лин ак керд векӓт. "Костёр" вӓрӹм со цаткыдырак эргӓшвлӓ кӹчӓл мот ыльы, дӓ, мӓ вӹлкӹ кӱшӹц анжен, подаркаштым (шӹренжок конфетвлӓ дӓ печеньӹ-пряниквлӓ) ӹрзен-ӹрзен, мӓмнӓм аздарен каштыныт... Вара коговлӓ тылым пижӹктӓт ыльы, дӓ мӓ йылыш укш ара йӹрет мырен-куштен-мадын вады яктеок кымылангынна.
Икӓнӓ лесникнӓ мӹньӹм шошым, лым шылен пӹтӹмешок, шӹргӹш миӓш яды. Мӹньлӓнемжӹ тӹнӓм иктӓ луаткок-луаткым и темӹ сӓй. Лесниквлӓжӹ кого казоной пӧртӹштӹ ӹлевӹ. Тӹ пӧрт йӹржӹ кого шуды сӓрӓн ыльы. Сӓрӓн йӹржӹ кӱкшӹ тумерлӓ шалгыш. Иван Григорычет мӹньӹм кӓтӓ тумын ӱл укшыш кузаш палшалтышат эче пыйырт кӱшкӹрӓк кузаш анжыктыш. Сӹсӹрген кенвазаш ӹнжӹ ли манын кӓпемӹм керем доно тум йыр ялштен шӹндӓш ядын. Вара вес керем мычашым ӱлӹц шуэн дӓ мӹнь тӹ керемым шыпшын тум вӹлкӹ ханган кек пӹжӓшӹм кузыктенӓм - "скворечникӹм". "Давай, Гена, чуть пониже опусти и прибивай!" - суасламары лесник донет мӓ рушла вел икӓнӓ иктӹм ынгыленнӓ... Кечӹ гыт 5-7 кек пӹжӓшӹм тенге пӱшӓнгӹвлӓ мыч сӓкӓлтенӓ ыльы. Тӹ кек пӹжӓшвлӓм тӹдӹлӓн шошым йӹде лесничествы гӹц машинӓ дон шывштен кандат ыльы. Техень задани ылын - шӹргӹм шукшвлӓ гӹц перегӓш манын кеквлӓм шукемдӓш цаценӹт...
Пӓшӓнӓм ӹштен пӹтӓрӹмӹк сагажы охотничӓяш кеӓш ӱжы. Пиш когон сусу лин колтышым! Казоной пӧрт дорц кок уштышышты кого сӓрӓн ыльы - тӹштӹ тагынамок шӹргӹм роэн лыкмы паштек пӹркем тӹшкӓвлӓ вел кушкыт ыльы. Охыр неркӓэш тӹшкӓ сага шагальынаат валыш кечӹ монгырыш анжаш тӹнгалнӓ. Изин-олен пӹцкемӹшӓлтӹн. Трӱк тагышец тамахань йук лишемӓш тӹнгальӹ: "Коррр! Хоррр! Кхоррр!" Вуйта тӓгӱ цецен пичӹм панды дон ыдыра... Теве! Пӹцкемшы лапата гӹц яргата пӹлгом тӹрӹш кужы нерӓн кырмызак чонгештен лӓктӹ. Шылдыржым лӹпӹн статян кужын лыжген жерӓ мыч вуйта хайзилӓнен талашыдеок цӱдӓ-кек чӱктӓ... "Пытлоооч! Пытлооооч!" - кок тулан пичӓл лӱэн колтыш. "Хоррр! Хырр! Херр!" - кырмызакна шылдыржым ӹрзальӹ дӓ пакыла чонгештӹш... "Я ничего не вижу, Гена!" - ти шая дон лесник-тӓнгем пичӓлжӹм мӹньлӓнем кычыктыш...
Тенге тӹнгальӹ мӹньӹн ӹшкӹмемӹн охотньык корнем... Но!!! Ик кекӹмӓт мӹнь тӹ шыргӹ неркӓштӹ шӹм пушт. Тӹ вадынжат, да вес вадывлӓ мычжат. Иван Григорычем пичӓлжӹм мӹлӓм кынам шанем тӹнӓм пуэн, дӓ ӹшкетемӹмок кок-кым патроным кычыкаат тӹ неркӓш колта ыльы.
Шӹлӹн шӹнзӓмӓт йук лыкдеок пӹцкемӹшӓлтмӹм вычем ыльы. Вадеммӹ семӹнь якшар пӹлгом тӹшкӓ лоштет йӧрӓш тӹнгӓлеш. Пӹтӓриш кырмызак йук ӱштӹ вӹдлӓок мӹньӹм нерӓлтӹмӓш гӹц шижтӓрӹш. Йӓнгем когон шӹрен шиӓш тӹнгӓлеш ыльы, а кид лапавлӓэмжӹ трӱк пӱжӓлт колтат, дӓ вуйстыкын цӹтӹрен, пичӓлӹм тӧр кычен воксьок кердтелыт...
Лӱэн-лӱэн мӹнь тыр шӹргӹм вел рашкалтыш йук доно тыргыжландаренӓм. Кырмызаквлӓэмжӹ аздарен-мыскылен лӱддеок лишнӹ дӓ лишнӹ чонгештӹлӓш тӹнгӓлӹт ыльы - вуйта пичӓл мычашышкемок кӓнӓлтӓш ижӹ пырен шӹцнештӹ...
Вычыдым йыд сойток кого шӹргӹм йӹрвец ӓрӹш дӓ тӹнӓм шимемшӹ сӓрӓн йӹр кайдымы цӱдӓ-кеквлӓэм цӓрнӹдеок мужедӓш тӹнгӓлӹт ыльы. Вуйта коэштӓлтшӹ шӹдӹрвлӓ лоэш шылдырвлӓштӹ пӹцкемӹш мӹнерӹм коэнӹт: "Коррр! Кхорррр! Хоррр! Оррр! Ррррр! Мыррр! Мӧррр! Тыррр! Тӹрррр! Шӹррр! Гӹррр! Шууу! Жееен! Мӹӹӹш! Кӹӹӹррр!.."
Мам ӹштет - йыд тольы. Мӹшкӹрем лачокат шужен. Шимемшӹ шӹргӹ дон лесник токы кыргыжынам. "Эх! Эчеӓт шӹм кычы!" - пыйыртын кынамжы ӧрӹн колтенӓм, но шошымын шижшӹ шӹргӹ ылӹмӓш йӓнгемӹм цаклыдеок аварта ыльы.
"Опять пустой?!!! Ну, ничего, в другой раз добудешь! Покушаешь с нами?" - Иван Григорычем пичалжӹм цыланыш сӓкӓлтӓ дӓ стӧл лош ӱжеш.
"Не, спасибо Ван Григорч, поем дома!" - келесемӓт когон чӹнь солана векӹлӓ чӱктем ыльы. Иргодым ирокок школыш, Йоласалыш кеӓш келеш, а тоныш пӓшӓэмжӹ эче воскьок ӹштӹмӹ агыл...