среда, 29 июня 2016 г.

Сӹнзӓвӹдсӹнзӓ

Пал Генай, Йынгы-Кушыргы

Йыд вецӹн ирвекӹ шӹдӹрнат шӹдӹрвлӓ...
Тӹтӹра Шур сирӹм ӹштӹрӹш пӹтӹрӓ...
Пышкыды мӹшкӹр дон кол ошмам ыдыра...
Пыш вӹдӹм пӹчкедӓ, вешлӓ дон йышкыра...
Якшаргыш пӹл тӹрвлӓ шӓрлӓнӓт шылдырла...
Тӹтӹрӓм шалатӓт цӹтӹртен кӹдӹрвлӓ...
Ӹжӹвӹр шӹжвӹк дон хытырат пӹльдӹрлӓ...
Уала йӹлгӹжшӹ вӹдъялым тӹкӹлӓ...

Шӹргӹн дӓ каремвлӓн пурлыквлӓ - 2

Пал Генай, Йынгы-Кушыргы

Мӱкш урдыш марывлӓ кӓнгӹжӹм шӹргӹ дӓ каремвлӓ мыч мӱӓн вӓрвлӓм кӹчӓл каштыт. Пеледшӹ сӓрӓным мон шӹндӓтӓт чельнӹкӹштӹм тӹш кандат. Ӹшкежӓт тӹшток ӹлӓт — ружгыш улявлӓ сагаок амашым ӓль изи кудым шагалтатат...
Первирӓкжӹ эче Мары элышты вес йишлӓ мӱм кӹчӓл каштыныт. Мӱкш семнявлӓэт кӓнгӹж гач кушкыт дӓ вара коктеш шӓлӓнӓт. Айырланыш ыгыршывлӓ шачмы уля гӹц чонгештен лӓктӹтӓт шӹргӹ лош шӹлӹт. Кукшы кӧргӓн пушӓнгӹм мот дӓ тӹшӓк пӹжӓшлӓнӓт. Вара и гӹц иш мӱм тӹ пушӓнгӹ кӧргӹш намалыт... Техень мӱкш пӹжӓшӹм перви «вопш» маныныт. Вопш кӹчӓлшӹ марывлӓжӹм рушла «бортник» лӹм дон лӹмденӹт. Марлажы кыце вӓл — ам палӹ...
Кӓнгӹж шыжӹвекӹлӓ сӓрнӓлмӹк пӹзӹлмӹшуды (шандышуды) пелед шагалеш. Тӹ цаткыды пышан шудым вачкым прейӹктен ӱпшӓлтӓш постаренӹт. Куды левӓшвлӓ лӹвӓлнӹ шӹренок кошкен кечӹшӹ пӹзӹлмӹшуды пучкавлӓм ужаш лиэш ылын.
Ӹлӹштӓш вален вацмыкжы цӓрӓэмшӹ дӓ шимем шӹцшӹ тумерлӓштӹ хресӓнвлӓнӓ эхельӹм погенӹт. Сасналан тӹдӹ когон яжо качкыш ылын. Когожат-изижӓт — цилӓн шӹргӹш кузат дӓ пӹсӹрӓкӹн, икӓнӓ иктӹ гӹц анзыц, мешӓквлӓштӹм темӓш цацат. Кукшы ӹлӹштӓшӹм ял дон чымат-ыдырат — таен кодшы эхельӹм кӹчӓлӹт. Тырын амалыш шӹргӹм лым вацмеш тенге тыргыжландарат — шугырт-шугырт-шугырт...
Шӹренок кукшы ӹлӹштӓшжӹмӓт мешӓк дон матрацвлӓ кӧргӹш вактын тӹкен шӹндӓтӓт арава паштек аравам токышты валтат. Тӹдӹм пӧртвуйыш кузыктен левӓш лӹвӓлӓн шӓлӓтӓт, пӧртӹм шокшемдӓт. Кодшыжым вольыклан олым вӓреш ял лӹвӓк шуат.
Шӹргӹштӹнӓ шӹренок олмавувлӓ кушкыныт. Шукынжок качы дӓ тыгыды олмам вел тутангдат ыльы, но лоштышты икманяр когорак дӓ тотлырак олмаан пушӓнгӹвлӓ ылевӹ. Тӹ олмавувлӓм тетявлӓ кӓнгӹж гач тӹшлен каштыныт. Воксьок ак тырхеп — ӱлнӹш олмавлӓжӹм качымок кӹрӹт. Шӹргӹвӹлӹш кыптырга гӹнят пырыт дӓ нелӓш цацат, но пел олмамат качкын ак кердеп, шӹвен-шудалын мӹндӹркӹрӓк шуэн колтат... Кодшы олмажы шӹжӹм якшарген шӹнзеш, дӓ мӱӓнгеш, но лач кӱшӹл укшвлӓэш вел пыйырт перегӓлт кодеш. Тӹдӹм олмаву ӹрзен, ӓль пандым кӹшкен вел кӱшӹц шин валташ цацат. Цаткыдырак эргӓшвлӓ кечӹ гыт шӹргӹ мыч каштын кого мешакӹм темӓтӓт пулышеш тупыртен кандат. Шӹргӹ олмам вара вӓскӓштӹ кӹлмӹктӓт дӓ телӹм тӹдӹ эче мӱӓнрӓк лиэш ыльы.
Ӓрлӓн пӹжӓш кӹчӓлмӓш. Ти пурлык гишӓн шукынжок ак пӓлеп векӓт. Ӓрлӓнвлӓэтжӹ перви Кырык Сирӹштӹнӓ шӹренок вӓшлиӓлтӹнӹт. Колхозвлӓ пестицид-гербицид дӓ тӹ йиш удобренивлӓм ныр мыч шӓвӹктӓш тӹнгалевӓт ти йӓнлык мулӓндӹштӹнӓ ямын пӹтӹш... Изиэм годым Кудряшов Волойкын ӓтяжӹ, Сырапион, мӓмнӓм Волойкы дон икӓнӓ шӹргӹш ӓрлӓн пӹжӓш кӹчӓлӓш нӓнгеш. Ик ӓрлӓн ражымат тӹнӓм шӹнӓ мо, но шайыштмашжым ӓшӹндӓрем. Кангӹжӹмок тӹнгӓлӹн дӓ лым вацмеш, ӓрлӓнет пӹрцӹм, пӱкшӹм эче тама йиш нӱшмӹм кечӹн намалеш. Пиш шукы качкышым раж кӧргеш, кукшы вӓреш, поген арала. Кынамжы кого мешӓкӹм тӹшец капаен лыкташ лин. Но, Керемет тӹньӹм ӹнжӹ тӹкӓл манын, ӓрлӓн пӹжӓшӹм воксьок охыремдӓш ак яры — шужен ӹнжӹ колы манын пыйырт качкышжым кодымла. Халык лошты эче тенге попат ыльы — качкышде кодшы ӓрлӓн вӹцкӹж шудеш кечӓлт кола...

(пакылаат лиэш)

воскресенье, 19 июня 2016 г.

Веремӓ, веремӓ...

Ондрин Валька, Йынгы-Кушыргы

Веремӓ, веремӓ,-
Махань тӹньӹ ылат:
Йонгата. шӹремӓн,
Йыд-кечӹ ӹфӹлет.
Кӱкшикӓ, каремӓн-
Ялгорным кӹлдылат;
То лыман, сиремӓн-,
Цӹревлӓм ӹштӹлӓт.

Кымдыкетӹн ирӹк-
Анжалтышлан йӹрӓш:
Мӓ лӓктынӓ ирок
Аярешет ӹрӓш.
Мӓ лӓктынӓ ирок
Ӹштӹметӹн тырыш...
Цевер кечӹ лиок
Ӹлӹмӹнӓ тӹреш.

...Но ылын игечӹ-
Уталген кен, тырхы!
Техень ылын кечӹ-
Сӹнзӓвӹдет пӹрхӓ.
Кынам йыд покшецӹн
Кого ойхы тӹрген,
Кынам вуй вӹлецӹн
Пӧртемвлӓм пӹтӹрен.

...Ороды-ышанвлӓ
Мӓ лоштына каштыт?
Кӱн вӓл ӹмӹлкӓвлӓ
Тӹ йыд веремӓштӹ?
Якшар вӹр кишӓвлӓм
Веремӓ тӹнь ӓштӹ:
Ӹзӓвлӓ шолявлӓм
Шит НКВД-штӹ!

Техеньӹ лин пӧрӹк-
Йӹлмӹде код, апай.
Техеньӹ лин ӧрӹк-
Омынешет ак кай.
Какляргылок тӧрӹ,
Ли сусу ялахай,-
Техеньӹ лин пӧрӹк-
Ашкедӓш яклака.

Тӹ ӓштӹмӹ ивлӓ
Кок векӹ кӹшкедӓт:
Кого вырсын пивлӓ
Мӱлӓндӹм кышкедӹт.
Йочыргылыт пӱвлӓ
(Мам кердӓт ӹшкетет?)
Ӓтивлӓ-тьотивлӓ
Шӹкш лошты ашкедӹт.

Тӹ корным ынгылаш-
Тыл салымеш кӱӓт.
Ӹнянендӓ ӹлӓш-
Тӓмдӓжӹм со лӱӓт.
Дӓ ит цацы шӹлӓш-
Туп шайыцет пуат,
Мӱлӓндӹм тӹкӹлӓш
Каремӹшкӹ шуат.

Мычашыжы иктӹ-
Укешкӹ тӹргештӹ.
Керек кидӹм виктӹ-
Кенвазат шӹргӹштӹ.
Веремӓ, тӹнь лӱктӹ
Тӹ ивлӓм- шергештӹт.
Веремӓ, тӹнь шиктӹ,
Цангетӹм, йӹргешкӹм.

Мӓ ужынна шукым,
Сӹнгӹшӹшкӹ лӓктӹн.
Ылмы гӹцӹн уке
Лиӓлтеш вӓл ӓкде?
Веремӓ, пу юкым,
Шке семетӹм шакты:
Мӹнь колыштам юкым
Шагалын шамакде.

1989и.