КЫМ СИРӒН КЫЛЬЫКАЛ

Евгений Павлов, Йоласал

Пуры кечӹ. Изиш сирӓлтем Кыльыкал гишӓн. Ӓштедӓ сӓй, Кыльыкалын кым сирӓнжӹм: Кого сир, Эрсек сир, Кужы лидӹ. Тамалын ӓнят Кыльыкаллан земля чӹдеш толын дама. Кыльыкал народ окниок земля гишӓн кредӓлын. Ар"юнгы дон Кыльыкал ло межӓм Кыльыкал народ чоте пӓленӹт. Кыльыкал землявлӓжӓт Ар"юнгы карем яктеок шот ылын. (Кӹзӹт тӹ границӓм уже иктӓт ак анжеп), а молнам кок сола доно соредӓлмӓш шыренок лиӓлтӹн. Седӹн дон Кыльыкал нород кенӹт шӹргӹшкӹлӓ. Шӹргӹм куклен-куклен шкӹлӹнӹштӹ ӹдӹм вӓрвлӓм ӹштенӹт. Тидӹ ылын революци анзыцок. Тенге Санатори шӹргӹм лӹкмӹкӹ Лузин покаш, Кыльыкал нырвлӓ шачыныт. Изин олен тенге Лузин сола шачын. Пӹтӓрлишӹ ӹлӓш толшы семняжӹ ылын Фирсовлӓ. Нӹнӹн томам стройымы 1906 годым. 1928 пакыла толаш тӹнгӓлӹнӹт мол семнявлӓӓт. Малын сола лӹмжӹ Лузин лин? Сола народшы попат, земля пайылышыжын фамилижы Лузин ылын маныт. Кыльыкал народ эче шукы амашвлӓ доно шурным погаш Лузин док кӓнгӹжӹм толыт ылын. Ӓнят ӓштедӓ корным Кыльыкал гӹц Санаторишкӹлӓ? Ик корныжы кӹвер гач ванжа аэропортышкыла куза, весӹжӹ Эрсек Макарин пӱӓжӹ гач Санатори шӹргӹш пыра. Санатори шӹргӹжӹм цилӓнок Казоной маныт ыльы. Кыльыкалын шукынок паян семнявлӓ ылыныт. Эрсек Макарижы моло уклаок паян ылын. Попат ыльы: раскулачиваен лыкмыкат эче шукы хӓдӹржӹ кодын. Народ 60 ишӹвлӓнӓт сӓвлӓм моло нӓлӓш тӹш веле каштыт ылын (пиш цаткыды сӓвлӓ дӓ яжо манарвлӓм выжалат ылын). Тошты годшы похозяйственный книгӓм пачатат тӹштӹ графа улы "грамотность", цилӓнӹнок сирӹмӹ "читает, пишет". Кыды тидӹжӹ моло 1878 г.р. попазат "читает, пишет" сирӹмӹ. Революци анзыц цилӓ солаэшок пачмы ылын школвлӓм. Мӹньӹн папам шачын Кыльыкалеш 1911 г. Школыш каштын Кыльыкалышты куд иӓш гӹцӹн. Шайыштмыжы доно неволя нӓнгеӓт ыльы тыменяш манеш. Тенге семняштӹжӹ цилӓнок грамытым плучаенӹт. Тидӹ цилӓ мондымаш гӹц веле. Ӓнят иктӓжӹ Кыльыкалышты шачшы анжалеш тидӹм. Мам шоным ӓнят привая тоштым.

ЙОЛАСАЛ ГӸЦ ЯРАТЫМАШ ШӒЛӒ

 https://vk.com/video-2564602_456239112

КЫРЫК СИРЕМ, ШАЛГЫ!

Геннадий Замятин, Йӱрнӹ

Мӹнь тагачы корныш лӓктӓм,
Анзылнемжӹ ӱштӹш кужы.

Ядам ӓнгӹрӹм дӓ йӓктӹм

Пишок шукым колам, ужам.

Мӓжӹ вӓл ылына кӱвлӓ?

Поран йӓнгӹштемжӹ йожта

Линнӓ гыце ӓшдӹм кӱвлӓ,

Кышты келгӹш важна, тошты?

Ужам мӹнь кыце Ош Пандаш

Ӹшке халыкым постара.

Коктушат техеньӹ патыр:

"Ӹшке верц шагал тӹнь, мары!"

Каеш Йыл тӹрӹштӹ Цепель

Шим шӹкш, тылжы лоэш ямеш...

Марын кидӹш чиктӹм цепьӹм

Пыдырана ойхеш шамет.

Кырык Сирнӓ, мӓмнӓн туан,

Ӹшке докыжы сӹгӹрӓ,

Тӓмдӓм кыце тӹдӹ шуа

Пуа киндӹм, пуа ӹрӓш.

Шукы вӓре Нер дӓ Кырык,

Тилец пакы ак ли цӓрнӓш.

Кодеш ӹнде лач ик мыры:

"Ӹлен лӓктӓш ӓли шӓпнӓш".

Цилӓ вӓре тиштӹ кӓрмӓн.

Ситӓ тӓлӓндӓт мӱлӓндӹ

Ирӹк мыры тиштӹ шӓрлӓ

Марын йӹр шагалаш йӓмдӹ.

Такеш тидӹ Кырык Сир ма?

Тышман корнышты лач кырык

Иктӹ гань ваштареш риснят

Тышман трӱкок гыньӹ пыра.

Кырык Сирем шалгы, шалгы

Курымок пиш цат кырыкла.

Ӹлӹмӓштӹ ит ке шалнен.

Верцет изи йӓнгем йыла.

АШТАВАЙ ДОН ЛУЗИН КЫШЕЦ ТӸНГӒЛӸНӸТ...

Евгений Павлов, Йоласал

Кӹзӹт Аштавай монастырь вӓрӹштӹ шагалтымы кого хрестӹм и шӹндӹмӹ изи часовням. Ӹжӓл когорак эдемвлӓ уже уке ылыт. Шаявлӓ мычкы-мычкы веле колаш лиэш монастырь гишӓн. Сек когожы Аштавай гӹц Миропи шукердӹ агыл колен кеш. Шукыжымок тыды шайышт пуэн кердеш ыльы. 

Лузин гишӓнӓт кок шаям келесӓлнем. Ломоносовлӓ, Арсекинвлӓ, Фирсовлӓ тишӓк вазалыныт. Ӹнде Лузинжат охреш кодеш, пиш ӹжӓл 90 и сола ӹлен шон, ӹнде курымжы кӹрӹлтӹн. Садыштыш олмавувлажӹ кынамжы мӓгӹрӹмлӓ чучыт, иктӓт нӹнӹ док сусун ашкед ак толеп. Нырвлӓӓт тенгеок шӹргӹ дон кушкыт. А вед 90 и перви земля ситӹде, тиш Кыльыкал народ толын. Кӹзӹт каремжӓт, ныржат пушӓнгӹ доно кушкеш. Эче иктӹм келесӹнем: изинӓ годым самолет ныреш вазалын маныт ыльы тӹш народ когон анжаш кыргыжын, а летчикшӹ Аръюнгывуй Патак Валери маныт ыльы, ӹнде пӓлем тӓндӓн лыдыштавлӓ гӹц тӧржӹм. Вот манеш-манешыжы... 

Миропи шайыштмыжы доно: Аштавай у сола агыл, тошты солаок ылеш. (А то кыдыжы сирӓт революци паштек веле шачын маныт). Тӹш толыныт Виловат пока народ, Покан гӹц, Садсола гӹц (Ретяновла), Шапкилӓ гӹц кыды тидӹ семняжӹ ванжен. Вӓр шукы, кымда Йынгы алыквлӓ. Йынгы вес пока земляӓт ылын марынвлӓн. (Кӹзӹт веле соасламарывлӓ нӓлӹн колтенӹт).

Миропи шайыштмы доно: земля гишӓн соок кредӓлмӓш ылын соасламарывлӓ доно, нӹнӹжӹ марын земляш окниок пырат ылын виднӹ. Аштавай народ кукшика вӓрӹштӹжӹ (соасламарыш тӹшец пишок яжон каеш) пушка формым ӹштен шӹнденӹт, да шкежӓт саслен кыргышталыныт пушка, пушка лӱӓ. Тӓ лачок тӓ агыл. 

Миропи шайыштмы доно: кынам мынастирӹм питрӓш тӹнгӓлӹнӹт, тӹшец шукы иконым сола народ токыжы нӓнген, Кушыргывлӓжы моло йыдым намалыт ылын, кого иконешӹжӹ каклярген веле шынзӹт ылын мнеш. Миропин ӓвӓжӹлӓнӓт ик икон Божийматери вӓрештӹн, дӓ пӹрцӓш подылтым серебряный савала. "Ты икон доно ӓвӓм мӹньӹм марлан пуэн!" - манеш, а савалажым Еласал церкӹ пачылтмыкы Миропи шке тӹш пуэн. Церкӹжӹ, пока живой ылын, тӹшӓк Аштавай народлан клубым ӹштенӹт. Амвоныштыжы сцены гань лин, шукышты агыл церкӹ йылен кеа. Монахвлӓ, послушниквлӓ шукын агыл, но ылыныт, рушынвлӓӓт, марынжат. 

Миропи Шайыштмы доно: монастырьым отимайымыкы ӹлаш вӓр кодде, седӹндон Аштаваешок ик монах строяш тӹнгӓлӹ томам Волговешный кечӹн (Благовешенья), кынам кек пӹжӓшӹмӓт ак опты. Марын сола народ техень овуцам тӹшлен молнам. Стройымаш шоте пӧртшӹ, шкежӓт ямын манеш. Тӓгӱ ӓнят монахвла логӹц мандалины, балалайкы дон шактен мыштен. Аштавай ӹдӹрвлӓ тымень кодыныт, пакылажы Паратмар ӹдӹрвлӓӓт шактат ылын. Аштавай лапыш кандат ылын Майски шкал фермым (летний лагерь маныт ыльы). Эче ик момент: война годым Аштавай кого келгӹ каремӹштӹ ӹленӹт дезертирвлӓ, толи ӹзӓк-шоляк, толи агыл. Шачшывлӓ Аштавайышток. Ӓвӓштӹ тӹш качкаш намалеш ылын. Кого ӱштӹ тел годым Миропи шайыштмы дон, шыргы карем гӹц шӹкш трубала куза ылын. Шукышты агыл нӹнӹм кычен кеат... 

Миропи шайыштмы доно: изинӓ годым тӹ тура каремӹш мадаш каштынна, урын валышы изимицӓ, канцерӓтывлӓм монна манеш. Лач монастирь вӓржӹм цилӓ трактыр доно тӧремден колтеныт. Кодыныт кӹрпӹц пыдыргывлӓ веле. Лузин покаштыш каремӹштӹ ик вӓрӹштӓт йоген лӓкшӹ вӹд уке. Лач монастырь гӹц вален шагалат тура каремӹш тӹштӹ вел шолшы вӹд улы. Тӹштӹ ылын кого вал (вӓржӹ кодын), момоца вӓр улы. Вӹдшӹ тӹшец яжонок йога, дӓ йоген лӓктеш питомник тӹрӹш. Ӓштедӓ сӓй, ылын Санаторин Йынгы тӹрӹштӹ лапышты питомникшӹ. Мӹньӹн родемжӹ ылеш Кыльыкал гӹц: Павловвлӓ. Пиш кого семня ылын. Лузинышкок толыныт кок семня Ломоносова Марина Трофимовна, Павлов Лука Трофимович, Якынырышты Яндыкова Василиса Трофимовна, эче шукын. Якынырышты Василисын эргӹжӹ Яндыков Сымион Андреевич айырен колта пӹтӓриш вӓтӹжӹм дӓ нӓлеш Кушыргы гӹц Степанын ӹдӹржӹм. 

Молнам Санатори когонок йажо ылын, ире, яжо аллейывлӓ. Кӹзӹт лач ӓшӹндӓрӓш кодын пистӹ аллейы веле. Кӱвлӓ каштында ти аллейы мычкы? Улы тӹштӹ пихты, кок кым кедр (Удалов шӹнден маныт). Кедыржат скоры ямеш мол пушӓнгӹ лоэш. Вот тенгелӓ...