Валери Аликов, Микор
Традици семӹнь, “Цикмä” журнал культурына гишäн шаяжым пакыла нäнгеä. Ти гäнä культура халыкнан историн призмӹжӹ гач анжымы лиэш. Тидӹ гӹц пасна ти артикль халыкнан психологижӹм пыйырт тӹкäлеш.
Вӹдшӹ йога- сиржӹ кодеш“
Цилä йога, цилä вашталтеш”- философиштӹ кымдан пäлӹмӹ дефиници. Техень шанымашым халыкна “Вӹдшӹ йога- сиржӹ кодеш, тäжӹ кедä- мäжӹ кодына” мырышты келесен. Кынам ти мыры шачын- мä ана пäлӹ. Анонимныйеш кодаш-халык мырывлäн пуйырымашышты. Но тенге гӹнят, ти мырын авторжы сойток ылын- тӹдӹ, кыды тенге пӹтäри келесен, варажы халык ти мырым яратен колтен. ӹнде “цилä йога- цилä вашталтеш” вӹкӹ анжалына. Кыце тидӹм мä кӹзӹт ынгыленä? Äль кыце ти шанымашым культурын историштӹжӹ ынгылат? Ти дефиницим сек раскыдын импрессиониствлäн пäшäвлäштӹштӹ ужаш лиэш. “ӹлӹмäшӹштӹ нимат ик сосотояништӹ лин ак керд. Садышты шалгышы пушäнгäт со вашталт миä: ирок тӹдӹ ик цӹреäн, кечӹвäлӹн- весäн, а вадеш тӹдӹ воксьокат вес йишлä каеш. Шошым тӹдӹ пеледеш, пелед пӹтääт кӹцкӹвлä кушкыт дä шӹжӹм нӹнӹ вилӹт.”- тенге жеп гишäн импрессиониствлä шанат. Импрессионизмӹн шачмы рокшы Франциштӹ. Кунстын ти йогымашыжы 1860-шы ивлäн тӹштӹ шачын. Дä тидӹлäн ӧрäшӹжäт когонжат ак кел- вет Франци, кыце пäленä, философвлäн сäндäлӹк ылеш. А философи дон культура кидä-кидä каштыт. Седӹндонат, вес сäндäлӹквлä дон тäнгäштäрен, француз импрессиониствлääт шукыракын дä кымдаракын пäлӹмӹ ылыт. Шамаклан, Клод Моне, Сезан, Ренуа, Сислей, Мане.
Жеп, кымдарак анжалтыш дон тидӹм эпоха манын кердӹнä, культурышты соок ӹшке кишäвлäжӹм коден дä кода. Дä цилä жепӹн ӹшке моральжы улы, кыды ӹлӹмäш дä культура дон кӹлдäлтеш. Кӹдäлäш курымвлä, ренессанс, барокко, рококо, классицизм, романтизм, реализм дä ЬИЬ-шӹ курымын культура нырвлä дон садвлäштӹ махань шон измäн у йогымашвлä- техеньрäк ылеш христианизаци жепäш Европын культурын виäнгмӹжӹ. Кок тӹжем иштӹ шукы племенäжок кугижäнӹшвлäм ӹшкӹлäнӹштӹ ӹштен шоктенӹт. Лӹмӹнок ти процесс 15-16 курымвлäн активно кеен. Ти курымвлäн Европа со кредäлӹн дä кугижäвлä ӹшке лоштышты мӱлäндӹвлäм пайыленӹт. Ик кугижäнӹшток таманяр халык ӹлен кердӹн- нӹнӹ иктä-махань кугижäлäн тäроксам тӱленӹт, тӹнäм эче “ик кугижä-ик халык-ик йӹлмӹ” гишäн иктäт шаныделыт. Техень дефиницин шачмылан Библим сäрӹмäш дä И. Гутенбергӹн книгäм пецäтлӹмӹ станокым шанен лыкмыжы кого импульсым пуэнӹт. Гутенберг якте книгäвлäм кид дон сирӹмӹлä ылын, а тӹдӹн станокшы дон шукы книгäм лыкташ лин дä, седӹ, книгäвлä халык лоштат кымдан шäрлен кердӹнӹт. Книгä лыкмашты кӹзӹт революцим компьютервлä ӹштенӹт, кыдывлä книгä лыкмашым пиш куштылтенӹт. Попат, шукыштат агыл книгäвлäм лыкташат вуйта ак кел, компьютерет дä тӹштӹ интернет программет веле лижӹ- ма тӹньӹм интересуя, цилä тӹштӹ лыдын кердäт. Интернетӹштӹ кӹзӹт текствлäм марлаат лыдаш лиэш! Тенгежӹ гӹньӹ, мам ит попы, мары йӹлмӹ техникӹ дон иквäреш кеä манын кердӹнä!
Тенге гӹнят, äлмäдä, пыйырт 1440-шӹ ишӹ Германишкӹ ванженä. Лач ти и дон пецäтлӹмӹ станокын шачмыжы датируялтеш, но лин кердеш, тидӹм анзыцыракат кычылташ тӹнгäлмӹ. Германи тӹнäм ик кугижäнӹш ылде дä тӹштӹ лач немӹцвлä веле агыл ӹленӹт. А пецäтлäш тӹнгäлмӹ книгäвлä, шӹренжок Библин текствлäжӹ лач немӹцлä веле лäктӹнӹт, седӹндонат тидӹм лыдын мышташ, немӹцлä пäлӹмӹм терген. А махань кого прогрессӹм книгäм пецäтлӹмӹ станок немӹц культурышты ӹштен? Шанем тидӹм ынгылаш нелӹжок агыл.
Европышты 17-шӹ курымын эртӹшӹ вырсывлä ӹнде “халык дä йӹлмӹ” принципäн формым нäлäш тӹнгäлӹнӹт, ӹнде кугижä äль король лӹм дон агыл, а сäндäлӹк лӹм дон нӹнӹ кенӹт. А 18-19 -шы курымвлäн Европа картышты у сäндäлӹквлä шӹренок шачыныт, тидӹлäн лӹмӹнок кого импульсым Париж революци пуэн. 20-шы курымын империвлä шäлäнäш тӹнгäлӹнӹт дä вäрешӹштӹ халык сäндäлӹквлä линӹт. Россий импери 1917-шӹ ин шäлäнен кен, но шукыштат агыл вäрешӹжӹ совет импери шачын, кыды 70 и нäрӹ шалген кердӹн. 1990-шы ивлäн тӹдäт шäлäнен кеен дä вäрешӹжӹ эчеäт халык кугижäнӹшвлä линӹт. Такеш агыл вет ик философ келесен: “Империвлä шäлäнен кеäш ӹштäлтӹт. Хыть маняры нӹнӹн курымышты кужын шыпшылтшы, но икäнä сойток нӹнӹ шäпнен вазыт.”
Халыкнан историжӹ мäмнäм тымда
Кӹзӹт халыкнан тошты историжӹ гишäн шукым сирäт. Ти пäшäвлä кыце университетӹн ронгыж ӱпäн профессорын, тенгеок ӹрвезӹ журналистӹн пын лӹвецäт лäктӹт. Лӹмӹнжок 450 и перви кырык марынвлäн руш кугижäнӹшкӹ пырымы тема актуальный ылеш. Кырык марынвлäн историштӹ тидӹ сек кого событи. Дä тидӹм мä нигынамат мондышашлык ана ыл. Тидӹ историн фактшы, кыды халыкнан ӹлӹмäш культуреш, менталитетешӹжӹ келгӹ кишäм коден. Кӹзӹт мäмнäм техень ядмашвлä интересуен кердӹт: махань кугижäнӹш-политический структуры дон марынвлä тӹнäм ӹленӹт, махань материальне культура ылын? Малын марынвлä техеньвлä ылына? Ти ядмашеш вäшештäш манын таманяр шӱдӹ иäш первишкӹ анжалмыла. Пäленä, кӹзӹтшӹ вäрвлäшкӹ марынвлä вадывел монгыр гӹцӹн (Кострома, Москва область дорцынлä) ванженӹт. Иктä 1300-1500 и перви мäмнäн пашкудывлäнä йыдвелнӹ вепсвлä дон комивлä ылыныт, кечӹвäлвелнӹ мерявлä дон мещерявлä, мокшавлä дон эрзäвлä, вадывелнӹжок, äнят, лиетува племенäвлä. Халыкнан сирен кодымы историжӹ уке, седӹндонат цилä тидӹм гипотезӹ семӹнь веле анжаш лиэш. Ти ядмашвлäэш вäшештӹмäшӹм моаш манын, сыравач семӹнь йӹлмӹнä лин кердеш. Кӹзӹтшӹ йӹлмӹ, кыды кырык марын маналтеш- тидӹ тӹжем иштӹ со вашталт миэн: у шамаквлäм кычылташ тӹнгäлмӹ дä кыдыжым мондымы. Йӹлмӹнäн лексикӹштӹжӹ финн-угр шамаквлä гӹц пасна, кугезӹ германвлäн шамаквлä улы (лин кердеш, нӹнӹ лошкы кеäш, анжаш вербвлä, эхель субстантив пырат). Äнят ти шамаквлä викинг-варягвлä гач йӹлмӹшкӹнä ванженӹт. Лиетувавлä дон утла перви кӹлвлä лин кердӹнӹт, но äнят сойтокат иктä-маняр шамак тӹ йӹлмӹ гӹцäт йӹлмӹшкӹнä пырен. Вепсвлä дон контактвлäн ылмы гишäн шӹжвӹк шамакат келесен кердеш, кыды тӹ йӹлмӹштӹ мäмнäн ганьок шакта, а финнвлäн йӹлмӹштӹ тӹдӹ «сатакиели», эстонышты- «ӧӧбик» маналтеш.
Европышты 700-900-шӹ ивлäн халыквлäн ик вäр гӹц вес вäрӹшкӹ каштмаш тӹнгäлäлтеш. Шамаклан, венгрвлä Урал дорцынла вадывекӹлä тäрвäнäт дä 896-900-шы ивлä кытлан Карпат кырыквлä якте шот. 700-шы ивлä кытлан (äнят анзыцырак) ирвел славянвлä Шим тангыж монгыр гӹц йыдвекӹлä тäрвäнäт дä ишкӹ гань шелмӹлä, марынвлäм, мокша дон эрзäвлäм ирвекӹлä шӹкäл колтат. А маняр халык рушынвлä лоэш шылен кен? Историографи гӹц лач мерявлä дон ме]ерäвлä гишäн веле пäленä.
Шанаш келеш, иктä 1700-шӹ ивлä якте марынвлä тыр ӹлӹмäшӹм ужделыт. 800-шӹ ивлä гӹц тӹнгäлӹн, халыкланна со цäкнäш вäрештӹн. Äнят тӹ курымвлäн техень картинӹм шӹренок ужаш лин: марынвлä ӹлем дон кäрмäнвлäштӹм чанген веле шоктат, кыце нӹнӹ вӹкӹ руш племенäвлä кечäлт дä зораен коден кердӹнӹт. Тидӹ марынвлäн материальне культурыштат кишäм кодышашлык ылын- у вäрӹшкӹ йӹлерäк дä куштылгынрак ванжаш лижӹ манын, марынвлä куштылгы хäдӹрвлäм кычылтшашлык ылыныт дä нӹнӹжӹ, шӹренжок пу äль кымыж гӹц ылыныт. Марынвлä тенге иктä 1100-шӹ ивлä якте ӹленӹт дä вара кӹзӹтшӹ территоривлäшкӹ толыныт. У вäрвлääт, пäлдӹртäш келеш, охырвлä ылделыт. Тӹшкӹ толмы семӹнь, марынвлä вес халыквлäм шӹкенӹт- нӹнӹжӹ кӹзӹтшӹ удмуртвлäн тьотявлäн тьотявлäштӹ лин кердӹнӹт. Тидӹжӹм “Йыл” шамакын этимологиштäт ужаш лиэш. Удмуртвлäн дä об-угрвлäн йӹлмӹштӹ техеньрäк шамак кого вӹдӹм анжыкта. А первиш марынвлä Йылым, лин кердеш “валгы” лӹм доно лӹмденӹт. Ти гипотезӹжӹм алык марынвлäн “волгы” шамак гач ынгылдараш пишок куштылгы. У вäрӹш толын, Йыл гишäн попымы годым “валгым”, кычылташ цäрненӹт. Рушынвлä у вäрӹшкӹ толын, “волгым” нäлӹнӹт. Тенге руш йӹлмӹшкӹ Волга пырен. У вäрвлä у пашкудывлäм канденӹт. У пашкудывлä ӹнде тюрк йӹлмӹлä попышы суасламарывлä (булгарвлä) дон тадарвлä ылыныт. Йӹлмӹштӹш лексикӹм анжалаш гӹньӹ, ти халыквлä дон цаткыды кӹлвлä ылмы гишäн келесäш лиэш. Пӹтäрижок суасламарывлä дон яжо кӹлвлä ылыныт. Лин кердеш, пел кырык мары халык тюрк халык дон шылен кен дä тенге суасламарывлäн вирьялвлä линӹт, кыдывлä антропологиштӹ дä материальне культурышты дон кырык марынвлä докы лишӹлрäк ылыт. 1200-1400-шӹ ивлäн марынвлäн мӱлäндӹм монгол-тадарвлäн армивлäштӹ ташкен каштыныт. Ти ивлääт кыце материальне культуреш, тенгеок генывлäэшäт кишäвлäм коденӹт. Лӹмӹнок мыры овуцашты ирвел кишäм цаклаш нелӹ агыл. Вӹцкӹж юк дон мырымаш, лин кердеш тадар-монгол жеп гӹц ылеш. (Кыдыжы техень мырымашым итӹрä кырык мары мыры овуца маныт, дä самынялтыт.) Сек первишок кырык марынвлä, шанаш келеш, воксьокат вес семӹнь мыренӹт.
1500-1600-шӹ ивлä кырык марынвлäлäн сек трагический ылыныт. Мӱлäндӹнä мычкы мӹнгеш-анеш кокшӱдӹ и нäрӹ кынамжы руш, кынамжы тадар арми каштын дä марынвлäлäн тырын ӹлäш йӧнӹм пуделыт. Кок тыл лошты ылшы халыклан кыце рушынвлäлäнäт, тенгеок тадарвлäлäнäт лӹмоксам тӱлäш вäрештӹн. Тӹ жеп, äштäш келеш, пиш когон сусыр ылын дä законвлä кӹзӹтшӹ гань моло гуманне ылделыт. Тидӹ гӹц пасна, мадын колтышы семӹнь, марынвлäлäн кыце тадарвлäн, тенгеок рушынвлäн закон лӹвäлнӹ ӹлäш вäрештӹн. Лач ти курымвлäн халыкна ӹшке элитӹжӹм ямда. Ти элитӹжӹ äль Казаньыш шӹлӹн, äль рушынвлä монгырышкы ванжен. Но шанаш келеш, тӹ жепӹн халыкнан ӹшке символвлäжäт ылыныт. Шамаклан, эче 17-шӹ курымынат, Степан Разин монгырышты ылшы кырык марынвлä ӹшке тистӹ лӹвäлнӹштӹ кредäлӹнӹт. Тӹдӹн цӹрежӹ пӹцкäтä якшаргы ылын, покшалныжы ош хӹрестӹ. Äнят ти тистӹ гӹц пасна марынвлäн вес йишвлääт ылыныт, но ти тистӹжӹ (йолижӹ) Москвашты Истори музейӹштӹ кӹзӹт перегäлтеш. Шанем, ти тистӹ мäлäннä пыйырт кӹзӹтшӹ марынвлäлäн шанымашым понгыжтарен кердеш дä ӹшке халыкнан тистӹ гишäн шаналташ йӧнӹм пуа.
Марынвлäн мӱлäндӹштӹ, лӹмӹнок кырык марынвлäн территориштӹ шӱдӹ ивлä дон шыпшылтшы вырсы операцивлä халыкыштына психологический травмым коденӹт дä “малын вäл иктä-мам ӹштäш? Пäшäэмжӹ сойток мӹлäнем ак ли”- техень скептичне шанымашлан яжо нӱшмӱм пуэнӹт. Седӹндонат, шанаш лиэш, кырык мары солавлä дä ӹлӹмӹ вäрвлä когонжок сäрäстäрӹмы ылделыт, аскет ӹлӹмäш тӹнäм доминируен, пеледӹш пичӹвлä дä садывичӹвлä, лин кердеш церкӹвлäм чангаш тӹнгäлмӹ годым веле шачаш тӹнгäлӹнӹт. Тидӹ гӹц пасна, утла сäрäстäрӹмӹ пӧрт, йäл армин салтаквлäжӹн шолыштмы обьект лин кердӹн. 17-шӹ курымын марывлäн ӹлӹмäш культурышты ик кого вашталтмаш лин- Руш кугижä Йыл тӹрӹштӹш халыквлäлäн кӹртни хäдӹрвлäм ӹштäш запрешäйä. Тенге халыкна äпшäт профессим ямдаш тӹнгäлеш дä тӹдӹлäн лач хресäнь пäшäжӹ веле кодеш. Кӹртни хäдӹрвлäм нäлäш Цикмäшкӹ, Шурдӹнгӹшкӹ, ~ебоксарышкы каштмыла ылын. А ти халавлä рушынвлäн ылыныт. Правовой законвлäм анжалаш гӹньӹ, тидӹм халыквлäм дискриминируйымы гӹц пасна вес семӹнь нигыцеäт манаш ак ли. Но тенге гӹнят, шанем, кырык марынвлä сойток äпшäт пäшäм ӹштенӹт. “Руш законым ак алталы гӹньӹ, кырык марын кырык марын агыл” манмы шая улы. Дä мондаш ак кел, XVII дä XVIII-шӹ курымвлäн марынвлäн воксьокат вес менталитет эче ылын. Нӹнӹн сола коллективлäштӹ (ти терминӹм совет жепäш пропаганды термин дон кӹлдäш ак кел) пиш дружна дä ик мелäн лин кердӹнӹт, кышкы йäл эдемвлäлäн нерӹм шӹшкäш куштылгыжок агыл ылын. Пашкуды вӹкӹ йäвен колтымаш- тидӹ октябрь революцин достиженижӹ. Йäвен колтымаш лӹмӹнок 1920-30-шы ивлäн модышты ылын. А тенгежӹ, ӹшке пӧрт гӹц марынвлä сӱкӹм йäл анзыкы утлажок куштылгын ак лыкеп- тидӹм мä пäленä.
XVIII-XIX-шӹ курымын халыкнан качмы культурышты ик кого вашталтмаш лин- турим кушташ тӹнгäлмäш. Тидӹжӹ садывичӹ культурымат виäнгдäш палшен дä тӹ годшен кырык марынвлäм садывичӹ культуран халык семӹнь анжен кердӹнä. Мам ум садывичӹ марынвлäлäн канден? Витаминäнрäк качкыш гӹц пасна, халык изин-олен “мäмнäн туан вäрӹш” тыменьӹн дä ӹлӹмӹ вäрӹм вашталтен каштшы (ӹшке вир доно агыл, тидӹм äшӹндäрäш келеш) халык гӹц ӹнде халыкна ик вäреш важшым колта] тӹнгäлшӹ халыкыш сäрнäлтӹн. Важым колташ манын, седӹ, кугижäн кӹлäт ӹшке рольжым мадын- халыквлä кыце шукырак ик вäрӹштӹштӹ ӹлäт, тенге официальне властьлан куштылгырак.
Марывлäн мӱлäндӹвлäштӹ XIX-шӹ курымын тӹнгäлтӹшӹштӹ церкӹвлäм чангаш тӹнгäлӹнӹт. Лин кердеш, тошты семӹнь ыдылшывлäнä, кырык марынвлä лошты Пугачевын ваштареш шалгымым шин шäлäтӹмӹкӹ ямыныт. Тӹнäм православи пиш экспансивно ӹшкӹмжӹм анжыктен, тидӹ гӹц пасна эче XVIII-шӹ курымынок православи верäшкӹ сäртӹмӹ процесс пиш пӹсӹн кеен. Православиштӹ ӹшке негативне монгырвлäжӹ улы гӹнят, тӹдӹн палшымы доно кырык марынвлä сирäш дä лыдаш тыменьӹннä. Тидӹм мактен ам сирӹ. Европым моло анжалаш гӹньӹ, тӹштӹш цилä кугижäнӹшок ӹшке гражданвлäжӹм тымдымашым сек пӹтäриш задачеш шотлен, но пиш ӹжäл, ти шотышты Россий пачыштӹ шӹдӹрнен. “Марынвлä логӹц революци анзыц тинäр дä тинäр процент веле лыдын мыштен- совет жепäш пропаганда текствлäм äшӹндäрен, йӹрäлтет веле. Но тӹнäмок шаналтет: а малын руш господавлä, ти марынвлäжӹм тымдыделда? Тä ганьдаокыш, нӹнäт Российӹштӹ ӹлäт. Дискриминация, уважаемые господа, дискриминация!
ӹлӹмӹ вäрвлäм сӹлнештäрӹмӹ дä тӹвӹлäйӹмӹ гишäн пыйырт шаям тӹкäлмӹ шоэш. Кыце кӱшнӹрäк келесӹмӹ ыльы, марынвлä кӹзӹтшӹ ӹлӹмӹ вäрвлäшкӹнä вадывец толынна. Молнам ӹлӹмӹ вäрвлäнäм роалтен нäлшӹ халык тӹштӹ ӹлäш тӹнгäлӹн, а XVI-шы курымжын Казань нäлмӹ паштек Урал монгырышкыла кен. Тидӹм кӹзӹтшӹ историн терминжӹ доно колонизаци манына. Кыце колонизаторвлä ӹшке лӹвäкӹштӹ нäлмӹ халыквлäн ӹлӹмäшӹм вашталтат? Тидӹм ынгылдараш манын, Европым пӹтäри анжалына. Европыштат XI-XVII-шӹ курымвлäн колонизаци эртäрäлтӹн. Шамаклан, немӹц рицарьвлä Балти мӱлäндӹвлäм роалтен нäлӹнӹт дä нӹнӹ лошты христианизацим эртäренӹт. Но тӹ годымок нӹнӹ ти халыквлäн материальне культурымат вашталтенӹт, нӹнӹм тымдаш цаценӹт дä туан йӹлмӹ дон школвлääт пачмы ылыныт. Пиш ӹжäл, рушынвлä тенге ӹштӹделыт. Нӹнӹ цик-халавлäм чангенӹт дä тӹштӹ герметично, резервациштӹлä ӹленӹт, а колонизируйымы халыквлä лошты лӹмоксам (ясакым) погаш манын, нӹнӹн йори отрядвлäштӹ ылыныт. Вара ти циквлä йӹр руш хресäньвлäм ӹлäш вес вäрвлä гӹц канденӹт. Ти хресäньвлäжӹ привилегиäн ылыныт, конфликт моло ылын гӹньӹ, нӹнӹм ӹшӹклäш манын, цик гӹц сарзывлä толын кердӹнӹт. Тенге руш хресäньвлä лоштат “мä весӹвлä гӹц яжорак ылына”- шанымаш шäрлен дä келгӹ важым колтен. Колонизируйымы халыквлäн материальне культурым виäнгдӹмӹ гишäн, тӹнäм шаяжы руш чиновниквлä лошты ылын вäл? Пашкуды халык лоштына ик кайыш каеш- роалтен нäлäш, ма улым тӹдӹм кычылт пӹтäрäш, вара ум кӹчäл, пакыла кеäш. А после нас- хоть потоп- ти шамакшы такеш, сäй, лäкде? Тенге кырык марын попымым мӹнь нигынамат колделам, техень фатализм шанымашлан Европыштат эквивалентӹм эче вäшлиделам.
Луатӹндекшӹмшӹ курымын марынвлä лошты уланвлääт (паянвлääт) лäктäш тӹнгäлӹнӹт. Тидӹлäн вирвлäжäт ылыныт: кӱ православишкӹ сäрнäлтӹн, тӹдӹлäн льготывлäм пумы дä кыды-тидӹжӹ выжален каштыныт (торговойвлä) дä ӹшкӹлäнӹштӹ керäл капиталымат ӹштен кердӹнӹт. Лӹмӹнок коклы]ы курымын тӹнгäлтӹшӹштӹжӹ Кырык сирӹштӹ экономикӹн виäнгмӹжӹм яжоэш шотлаш лиэш. Лач ти ивлäн Кырык сирӹштӹ кыды-тидӹ солавлäштӹ кок этажан пӧртвлäм вäк чангымы. Революци паштек нӹнӹ национализируйымы линӹт дä шӹренжок тӹштӹ äль школ, äль иктä-махань учреждени ылын.
Но уланрак ӹлӹшӹ марынвлä гишäн мä мам пäленä? Кышец мä тидӹм пäлен нäлӹн кердӹнä? Халык сирӹзеш шотлымы Никон Игнатьевнä моло пиш шӹдӹн нӹнӹ вӹкӹ анжен дä тӹдӹн анжыктымыжым нигыцеäт обьективныйеш шотлаш ак ли. Мары халыкын пӹтäриш романистшӹ “Савикӹштӹжӹ” сирä “Лач паянвлä веле. Кӹшäн Петр, Тарык Льоксандр, Мӹшкӹр Митри постолвлä- нуждажым ак ужеп, алыкышкы моло кеäт гӹнят, сäрäнвлäм веле анжыктыл каштыт. Тевеш, Савикӹн ӱл пашкудыштыш Мӹшкӹр Митрим нäлшäш. Кӹзӹт якте ӹлӹмäшӹштӹжӹ шагажымат нигынамат тӹдӹ кычыде, салымыжым, тӹредмӹжӹм иктäт ужделыт. Кӹлтем шинжӹ моло тӹдӹ мышта вäл, äнят. Нимахань пäшäмäт шке ак ӹштӹ. Анжен, анжыктыл веле каштеш. Äнгäжӹм анжыкташ моло лаковый кемӹм чиэн ижӹ куза. Тевеш, тенгечӹ йäл алыкышкы шудым ӹштäш кыдалевӹ. Тӹдӹ гӹнь ровотньыкшым веле тäрлӹм эдемвлäлäн сäрäнвлäм анжыктыл кашташ колтыш. Пишок вет мындыр ӹлӹмäш. Мындырланыде мам ӹштä вара? Киндӹм тӹжем пудын торгея. Шӹжӹм шулды äк доно нäлӹн шӹндääт, шошым векӹлäэт кок пай шергӹн выжалаш тӹнгäлеш. Ма, тӹте кыце ӹне, кок этажан полукаменный пӧртӹм строен шӹнден, кӹртни листӹ левäш доно леведӹн, кудвичӹ шанг вольыкым урда, оксам ыр доно ижӹ шотла…” (Н. В. Игнатьев, 2-шы том, Й-О. 1995, ӹл. 53-54).
Н. Игнатьев паянвлä, äнят тӧржӹмок уланрак ӹлӹшӹвлäм негативно анжыктен гӹнят, ти романышты кырык мары солаштат оксаан эдемвлä ылмы гишäн пäлен нäлӹнä. Кӹшäн Петр, Тарык Льоксандр, Мӹшкӹр Митри весӹвлä гӹц яжоракын ӹлäт гӹнят, миллионервлä агылеп.
“Кырык марӹ-немӹцлä лӹмдерӹм” погышы финн шӹмлӹзӹ дä дипломат Густав Йоханн Рамстедт (1873-1950) 1898-шӹ ин кырык марынвлä докы каштмы экспедициштӹш рапортыштыжы сирä: “Сола изи, иктä 30 пӧртäн ылын. Терентин пӧртшӹ, кышкы мä толмы семӹньннä пырышна, изи дä незер. Сола покшалны Кузьминвлäн пӧрт шӹнзен. Кузьминвлäн пӧртӹм ӹлäшнä арендуйышна дä нӹнӹн школым тымень пӹтäрӹшӹ Тимофей лӹмäн когорак эргӹштӹ, кыды 17 иäш ылын, мäмнäн палшышына ли. ӹлӹмäшнä вäрӹн-вäрӹш шӹнзäш тӹнгäльӹ. Ни вäтем, ни мӹнь ӹшкежäт Тышналыш вäрештмӹнäм ойхырыделна.” (“Цикмä” Н 1/95, 25 ӹл.) Мажы характерно, Рамстедт Терентин имнижӹ улы гӹнят (нӹнӹ Терентин араваэш Тышналыш Цикмä пазар гӹц толыныт), тӹдӹм незереш шотла. А махань классыш тӹдӹм Н. Игнатьев шагалта ылын? Седӹ, цилä относительно. Улан семняштӹ шачшы дä университетӹштӹ тыменьшӹ Густав Рамстедтӹн сӹнзäштӹжӹ, Теренти незер ылеш, а Н. Игнатьев тӹдӹм уланеш шотлен кердӹн.
Н. Игнатьев мары культура историштӹ пӹтäриш романым сирен гӹнят, тӹдӹн рольжым пыйырт ӹмӹлеш кодат- тидӹм мä пäленä. Кыдыжы тидӹм алык дä кырык мары ядмаш дон кӹлдäт. Шанымем доно нӹнӹ самынь ылыт, тиштӹ ик фактор улы, кыды гишäн пäлдӹртӹде ак ли- шотеш пиштӹмӹ сирӹзӹнä ӹшке сирӹмӹжӹ дон ӹшкӹмжӹн äкшӹм валтен. Тӹдӹн цилä пäшäжок утла пропагандисткий ылыт, дä кынамжы вӹлецӹн анжыктымывлä. Н. Игнатьевӹн сек яжо пäшäэшӹжӹ кырык марын гишäн лыдышыжым шотлем. (Шӹвӹретӹм шакталтен/ Дä мыралтен тошнан,/ӹлӹштäш дон шишкалтен,/ Äлок йä иргодыш!) Ти лыдышышты тамахань романтикäн ностальги шижäлтеш. Пиш ӹжäл, техень лыдышыжы иктӹ веле. Никон Васильевич пäшäм анжыктыл каштшывлä (кӹзӹт нӹнӹм мененджервлä маныт дä яжо мененджер гӹнь, пäшääт яжон кеä-тидӹм мä пäленä) вӹкӹ негативно анжа, но тӹнäмок Лев Толстой ганьы, тӹдӹ шагавуйым моло ак роалты, тӹдӹ пыным кычен веле пäшäлä. Кыце пäленä, граф Толстой кыце шагавуй дон, тенгеок пын донат пäшäлен. Сирӹзӹнä уланвлäн классым критикуя, а тӹнäмок тӹдӹ ӹшке социальный статусшым вашталта. Дуализм. Пäлӹмӹ кырык марывлä логӹц эче вес сирӹзӹ улы, кыды ӹшке социальный положенижӹ гӹц шеклäнä, векäт. Тидӹ- Никандр Ильяков. Автобиографический шайыштмашыштыжы изи годшашыжы гишäн сирä дä кӹтен каштмыжы гишäн äшӹндäрен, мäгӹрäл колташ вäк йäмдӹ. Вот вет махань нелӹ пäшä, а уланвлäн тетявлäштӹ тидӹм ак ӹштеп- нӹнӹ топым поктыл кыргыжталыт. А юр лӹвäк вäрештшӹ изи “геройна” чоте кӹлмä дä шылен кеä вäк машанет. (Тӹдӹ, векäт, сакыр гӹц ӹштӹмӹ?). Тиштӹ сирӹзӹн анжалтышыжы гишäн шая кеä, мастарлыкшы гишäн агыл. Кыце Н. Игнатьев, тенгеок Н. Ильяков яжо сирӹзӹ ылыт дä тидӹ ваштареш мӹнь нимат келесӹмӹ ак шо.
ӹнде ик ядмаш докы толына: кыце туан литературыштына мäмнäм халык семӹнь формируенӹт äль кыце туан литературына мäмнäм формируя? Ти ядмашым тӹнгäлäш манын, финн литературышты кыце тидӹм ӹштӹмӹ, тидӹ гишäн пäлдӹртӹмӹ шоэш. Финнвлä лошты “сисиу” ынгылымаш пиш кымдан шäрлен кен. Сису- тидӹ виäн, цаткыды, пингӹдӹ характерäн, цацымашан ылмым, цельӹш шомашым дä ялазыланыдымым анжыкта. Техень характерӹм финн литература ӹлянӹмӹжӹ годшен анжыкта. Дä реалитетӹштӹжӹ махань финнвлä ылыт, тидӹм мä пäленä. Ти “сису” цилä финнӹшток шӹнзä дä маняр финнӹм пäлем, ик ялазыланышымат эче вäшлиделам. ӹлымäш нелӹвлäм сӹнгӹмäш- тидӹ мам ӹштен кердметӹм анжыкта- тенге финнвлä маныт. Но тӹнäмок финнвлä комфортым яратат, а ти комфортшым нӹнӹ ӹшке кидӹштӹ дон ӹштенӹт. Совет Союз тӹнгäлмӹ вырсы годым (1939-1944) финнвлä äли колаш-äли ӹлӹшеш кодаш шанымаш доно кредäлӹнӹт. Шукы территорим ямденӹт гӹнят, ӹшке сäндäлӹкӹштӹм сойток переген коден кердӹнӹт. А фронтвлäэш колышы салтаквлä логӹц 98%-жӹмок туан сäндäлӹкӹшкӹ канденӹт. Халык колышы эргӹвлäжӹ дон ӹдӹрвлäжӹмäт вäк иквäреш погаш цаца! Техень халыкым шотеш пиштäш ак ли ма?
Кыце ӹне ти шотышты мäмнäн туан сӹлнӹшаяштына? Махань менатлитетäн геройвлä мäмнäн шамешнä кодыныт? Тиштӹ списокым ӹштӹмӹ ак шо. Но литературыштына виäн характерäн, у семӹнь шанышы образвлäм ужмы шоэш, кыдывлä махань-шон решенивлäмäт принимаен мыштат. Дä Виталий Петухов семӹнь “ситä коаш вӹдӹштӹ нӱштӹлäш”, äлмäдä кымда вӹдӹшкӹ лäктӹнä- тӹштӹжӹ шукырак коэвлä, мардежäт виäнрäк пуалеш- тенге мам мä ӹштен кердӹнä, тӹдӹм ужына лиэш. Кого вӹдӹштӹ ин мыштенä ма? Äлмäдä Йынгы дä Пӹнгель вӹд гӹц, кыдывлäм ашкедок ванжаш лиэш, хыть Йыл вӹкӹ лäктӹнä! Тӹшец эче мӹндӹркӹрäкäт кеäш лиэш: ӱлӹкӹлääт, Кӱшкӹлääт. Мӹндӹрнӹ сäрнен, туан сирӹшкӹнä целаок сäрнен толына ма?
Малын сӹлнӹшая гишäн шая лäктӹ? Кырык мары культурыштына туан культурынам виäнгдӹмäштӹ сӹлнӹшаян рольжы пиш кого. Тӹдӹ мäмнäм халык семӹнь формируйышашлык дä анзыкыла ӹнянӹмäшӹм пушашлык. Радиоат, телевидениäт тидӹм ӹштен ак шоктеп- нӹнӹн программышты утла кӹтӹк, äрняштӹ пел цäш нäрӹ! (Ваштылдежäт ак ли.) Шанем радио дон ТВ-нä жеп дон кеäт лиэш. Ато юж-гынамжы радиопередачым моло колыштат дä вуйта стагнаци жепӹштӹ ӹленä, машанет. А вет журналиствлä ӹлӹмäшӹштӹ халык гӹц со анзыц кешäшлык ылыт. Тидӹжӹ прессӹнäмäт тӹкäлеш. Пресса дон сӹлнӹшая кырык мары характерӹм 80 и нäрӹ формируяш палшенӹт. Дä ӹшке семӹньӹштӹ тидӹм ӹштенӹт.
Прессына гишäн мам пäлдӹртäш лиэш? Каеш, тӹдӹ ӹнде социальный статус дон шелäлтӹн. “Жерä” газет, тӧржӹмок келесäш гӹньӹ, цилä кырык марын газет агыл. Тидӹм газетӹн журналиствлäжäт шӹренок пäлдӹртäт: “Мäмнäн газетнä цилä кырык мары якте ак шо. Тӧрäвлäжӹ гӹнь моло, нӹнӹм акат лыдеп.” Тидӹжӹ 1930-шӹ ивлäн вуйта сирӹмӹ саслымаш.
Альтернативäн дä цилä кырык марылан газетӹм ӹштӹмäш- ти пäшäм пиш когон актуальныеш шотлаш лиэш. Мам эче прессӹ дон сӹлнӹшая гишäн пäлдӹртӹмӹ шоэш? Кäндäкшлу иштӹ нӹнӹ мäмнäм пролетарски-колхозный йӹлмӹ дон попаш тымденӹт. А уланрак классын лексика мäмнäн йӹлмӹнä гӹц воксьокат итӹрäен лыкмы. А интеллектуальне лексикӹжӹ пырен шоде. Яжо äль худа тидӹ, шанем, ти корнывлäм лыдшы ынгыла.
Культурыштына шукердӹ агыл у йäшлä виäнгäш тӹнгäлӹн. Тидӹ- театр. Пиш ӹжäл, театрын ик спектакльжымат эче ужаш ӹш ли. Но театрнан маханьым ужмы ак шо, тидӹ гишäн пäлдӹртӹнем. ӹнянӹмӹ шоэш, ти театр сола клубыштыш аматӧр (самодеятельне) спектакльвлä гӹц таманяр пачаш яжораквлäм шӹндäш тӹнгäлеш, театрыштыш атмосфера яжо лиэш- тидӹжӹ иквäреш пäшäм ӹштäш пиш палша. эксперементвлäм ӹштӹшӹ дä ум кӹчäлшӹ театр семӹнь ӹшке гишäнжӹ театрна келесӹжӹ.
Критика дä тӹдӹн ынгылымаш. Культурышты критика уке гӹньӹ, тӹдӹ виäнгäш цäрнä- тӹдӹн стагнаци жепшӹ толеш. Критика кӹзӹтшӹ жепäш лишäшлык дä у монгырыш ажед мыштышашлык. Кӹзӹт яктеäт вäк, мäмнäн культурыштына ленински классовый признакан критика виäн ылеш. ӹнде критикӹлäннä вашталташ жеп шон. Тӹдӹ лачокла культурын критеривлäжӹ доно ӹшке обьектшӹ вӹкӹ анжышашлык. Лӹмӹнок тидӹм сӹлнӹшаяштына ӹштен мыштымыла. Критика гӹц пасна, анализируйымы текстӹн äль пäшäн авторжат критикӹм ынгылен мыштышашлык. Шамаклан, иктä авторын пäшäштӹжӹ льыскыды монгырвлä гишäн моло сирӹмӹ гӹньӹ, критик вӹкӹ шӹдешкäш дä курымеш тӹдӹм тышманвлäн лагерьӹшкӹ шӹндäш ак кел. Седӹ, анализируйымы пäшäштӹжӹ критикӹм сирӹшӹ негативне монгырвлäм веле агыл кӹчäлшäшлык.
У символвлäм кӹчäлмäш. Мам мäмнäм толшашышты выча? Маханьывлä кырык марынвлä лу иштӹ линä? Шанем, лу иштӹ кырык марынвлä воксьокат вес йиш лит. Махньыраквлä? Лу иштӹ халыкна ӹшкӹмжӹм халык семӹнь шижäш ак шеклäнӹ, йӹлмӹжäт ӹлӹж кеä дä культурынаат вес квалитетäн лиэш- соцреализмӹн дä совет жепӹн шӱлӹшӹжӹ раскыдынжок акат кай лиэш. Тидӹ сек тӹнг. А кӱ культурынам анзыкыла нäнгеäшӹжӹ тӹнгäлеш? Седӹ, кӹзӹт культура нырыштына пäшäлӹшӹвлä сага шукырак сäмӹрӹк эдем тӹшкӹ толшашлык. Дä нӹнӹ культурынан сек тӹнг вижӹ лит, нӹнӹн ӹшке идолвлäштӹ, ӹшке моральышты лиэш, нӹнӹ халыкна лоштат у менталитетӹм шäрäш тӹнгäлӹт дä эртӹш жепӹштӹ культурыштына мам ӹштӹмӹ, тидӹлäн нӹнӹ äкӹм пуат. Культурынам виäнгдӹмäштӹ, нӹнӹ шукы элементӹм тагачшы (кӹзӹтшӹ) культурына гӹц нäлӹт лиэш, седӹндоно нӹнӹн пäшäштӹм куштылташ манын, мäлäннä кӹзӹт рокым йäмдӹлӹмылä.
Кӹзӹт якте, ӧрäш веле кодеш, халыкна ӹшке символика системӹжӹм нигыцеäт виäнгдӹде. Цилä халык ӹшке символикӹжӹм активно кычылтеш, а мä тидӹм ӹштäш тäрвäнӹделнаат, вäк. Лач имештӹ веле этнофутуризм семинарышты кым цӹреäн (шимäкä-якшаргы, шимӹ дä ошы) тистӹ гишäн попымы. Попымы дä кычылтмы вäк, но кымданжок тидӹ ӹшäт шäрлӹ. Векäт, лӱдӹнä. ӹшке халыкын символвлä гӹц лӱдӹнä гӹньӹ, мам мä гӹцӹннä вычымыла? Лӱдмäш ваштареш лекарствы уке, шӱмӹштет тӹдӹ шӹнзä гӹньӹ- ӹшке цацет гӹньӹ веле, кӧргет гӹц тидӹм поктен лыктын кердäт. А символвлä доно вет халыкна пиш когон паян, нӹнӹм фольклорыштына дä халык тӹрлецӹштӹ изи пӹрцӹклäок шäлäтен кемӹ- мäлäнжӹ нӹнӹм цаклен, ужын дä лыдын веле мыштымыла. |чежӹ кымдаракын рекламируяш. Ти кым чиä гӹц пасна, тумымат, халык символын пушäнгӹм. Кугимäт, ваштарымат, йäктӹмäт, ӱэмäт агыл, а тумым. “Лаштыра тум гань ӹзäм ыльы…” äль “Салымсола вуйыштет лаштыра тумет шалга…”- техень мырывлäжӹ мäлäннä нимахань сигналым ак пуэп ма?
Халыкнан символикӹм анжалаш гӹньӹ, мажы ӧрӹктäрä- тидӹ äштемиквлäн дä скульптурывлäн уке ылмаш. 1920-30-шы ивлäн ушемкымдемӹштӹ шанымашым вашталташ манын, пиш активно äштемиквлäм (памятниквлäм) шагалтылыныт. Шӹренжок нӹнӹ кӹзӹт пыдыргаш тӹнгäлӹнӹт. Шамаклан, Ленинлäн моло районышты таманяр äштемик улы, Йоласалышты церкӹм урыктенӹт, лишнӹрäкшӹ матрос Макаровлäн äштемикӹм шагалтенӹт. Символично- тӹдӹ у ӹлӹмäшӹн символжы ылын, а церкӹ тошты ӹлӹмäшӹн символ. Тоштым пыдыртыде, ум чангаш ак ли- тидӹ закон. Манифествлä доно веле агыл, тенгеок революцивлä донат у ӹшкӹмжӹм анжыктен кердеш. Но 1920-1930-шы ивлä паштек Кырык сирӹштäт, Кожла сирӹштäт халык шӱлӹшäн ик äштемикӹмäт шагалтымы агыл. Цикмäштӹ, ӱлнӹ, изи паркышты 1980-шы ивлäн ик монументӹм шагалтымы. Мӹнь тӹдӹм руш стрелец ылеш, шаненäм, а анжет гӹньӹ- Акпарс шалгалта. ӧрäтокыш, кыце ти символым ынгылаш нелӹ ылын. Äнят Акпарсын (тӹдӹ ылеш гӹньӹ) утла кужы мӹжäржӹ стрелецӹн ганят? Пäлдӹртäш келеш, скульптура культурыштына пäлӹдӹмӹ йäшлä, седӹндонат халыкнан иктä кым скульпторжы лиэш ылгецӹ- пиш яжо линежӹ. А скульпторвлäлäн пäшä Кырык сирӹштӹ веле агыл, вес вäреäт уты дон лиэш.
Толшашышты кырык мары культурышты мам ум ужмы шоэш. Пӹтäриок, шанем, культурына соцреализмӹн пӹсмäнжӹ гӹц ытлалтеш. Тӹштӹш шӱлӹш утла пӹцкäтä ылеш, уж тырхашат вäк ак ли. Кыце пӹсӹнрäк тидӹм ӹштä, тенге мäлäннä яжорак веле лиэш. Культурышты шукы у формы лишäшлык дä культуры нырышты пäшäм ӹштӹшӹвлä икӹжäк-иктӹлäн äптӹртӹшäшлык агылеп, но икӹжäк-иктӹлäн кычыкым пуэн, пакыла виäнгдӹшäшлык ылына. Вот поэт А., äль сирӹзӹ Б., äль мырызы В., äль актер, артньык Г., махань яжо ылеш дä махань яжо пäшäм халыкланна ӹштä- тенге маныдлалашат мондаш ак кел. Мä икӹжäк-иктӹм обьективно мактен мыштышашлык ылына, а “тӹдӹлäн яжо лиäш агыл манын”. Тидӹжӹ, векäт, халыкнан психологиштӹ ылеш- вес эдемӹн пäшäжӹм мактен ана мышты. Тидӹжӹм кок-кым пуры шамакым келесенок ӹштäш лиэш. Лӹмӹнок тетявлä пуры шамаквлäм вычат. Кынамжы, каеш, тетявлä пäшäм лудырге веле ӹштäт, а äтя дон äвä пуры шамакымат ак келесäлеп.
Культура пäшäм ӹштӹшӹ эдемвлä дон бизнесменвлä лошты яжо дä икӹжäк-иктӹм шотеш пиштӹмӹ кӹлвлä лит гӹнь, кыце культура, тенгеок Кырык сирӹн экономикӹжӹ мадын веле нäлӹт. Тидӹм пäлдӹртен, нимат ум келесӹмӹ агыл- тенге Европын сäндäлӹквлäштӹжӹ тагынамок ӹштäлтеш. Кырык марынвлä лошты халык шӱлӹшäн, туан культурына дон интересуялтшы маняр шукырак бизнесмен лиэш, тенге культурына шукы монгыр дон виäнг кердеш.
Культурына докы халыкнан покшал дä изиш уланрак социальне классвлä лоштат интересӹм понгыжтарен мыштымыла. Тидӹм ӹштäш манын, масс-медиаат ӹшке тематикӹжӹм кымдаэмдӹшäшлык, книгäвлääт шукы тематикäн дä тӹрлӹ интресäн эдемвлäлäн лäкшäшлык ылыт.
Махань книгäвлäм лыдынä, маханьвлäм лыктына. Эртӹш ивлäн лыкмы книгäвлäм анжалмыкы, ойхырал вäк колтет- книгäвлäнäжӹн оформлени дон дизайнжы утлаокыш худа квалитетäн. Книгäвлäм вуйта кӹзӹт агыл, а шӱдӹ и перви лыкмы! А вет яжо дизайнан сӹлнӹ оформлениäн книгäм кидӹшкӹ нäлмӹ веле агыл, мам тӹдӹн кӧргӹштӹжӹ сирӹмӹ- тӹдӹмäт лыдмы шоэш. Ти ядмашыжы тенгеок журнал дон газетвлäнäмäт тӹкäлеш. Кӹзӹт цилä компьютер дон погалтеш дä дизайн ӹштäлтеш ылнежӹ, фантазим веле пиштӹ. Кӹзӹт газетвлäнäм анжалатат, кырык марынвлä культура ӹлӹмäшӹштӹнä техникӹн виäнгмӹжӹм вуйта анат кычылт, шанымаш лäктӹн кердеш. Шамаклан, алык марынла “Марий Эл” газетӹм интернетӹштӹ вäк лыдаш лиэш, а мäмнäн тидӹ уке. Тидӹм пäлдӹртен, мӹнь иктӹмäт вырсымыла сирӹмем ак шо- малын иктӹвлäжӹн тидӹ улы, а весӹвлäжӹн уке? Вроде кырык марынвлääт тӹ республикӹшток ӹлäт, кыдын лӹмжӹ Марий |л.
Шукердӹ агыл 1990-шы ин лыкмы “Изи тум” книгä кидӹшкем вäрештӹ. Пäленä, жеп анзыкыла кеä дä мораль ядмашвлääт вашталт миäт. Шанем, ти книгäштӹш материал гӹц 90%-жок кӹзӹт актуальне агыл. Книгäштӹш авторвлäн лӹмвлäм мӹнь тиштӹ сирäш ам тӹнгäл, лыдшы, пäлӹнежӹ гӹньӹ, ти книгäм ӹшкеок анжен лäктӹн кердеш. Кыце ӹне толшаш жепäш кырык марынвлäм мä тымденä, махань мораль ядмашвлäм нӹнӹн вуйышкышты пиштенä? Соок незер дä лаксыртен шӹндӹмӹ эдемӹн анжалтыш гач ма тӹдӹм ӹлӹмäш вӹкӹ анжаш тымденä? Когорак эдемвлä, специалиствлä, ядмы шоэш- тидӹжӹ нӹнӹм алталымаш агыл ма? Малын кӹзӹт якте Ленинлäн ӹнянäш тымденä, тидӹжӹ эртен кешӹ жеп ылешӹш. Тидӹм келесен, мӹнь Ленин ваштареш келсӹмем ак шо, но вет цилäлäнок ӹшке пӹсмäнжӹ улы. Уты дон тидӹм ӹштенä гӹнь, тидäт яжо агыл. Лӹмӹнок изи халыквлäлäн. Мäлäннä туан халык идейӹ гишäн шукырак шанымыла. Тетявлäм фантазируя] тымдымыла. “Йäмдӹ ли” газетӹштӹ моло техень сӱжетäн кӹтӹк шайыштмашвлä шӹренок вäшлиäлтӹт: мӹньӹн улы Ошлап пиэм. Тӹдӹ пиш костан дä мӹлäм пуры. Варажы тӹ пи махань ылеш, тӹдӹ гишäн сирӹмäш кеä дä шайыштмаш пӹтä. А малын ти пилäн трӱкок попаш тӹнгäлäш агыл? Тӹвеш, итальян сирӹзӹ Дж. Моравин ышкалжы моло алыкышты сäрнӹмӹжӹ годым шанавӹлӹм качын колта дä шанавӹлäн шӹшерӹм пуаш тӹнгäлеш. А рисуйымы годым моло пивлä дä вес вольыквлä ыжаргат, сара, якшаргат, симсäт лин кердӹштӹ- тенге фантазилäн корны пачылтеш. Äшӹндäрем, школышты пӹтäри äль кокшы классышты тыменьмӹнä годым, мäлäннä олмам русуяш келеш ыльы. Тä талашенäмäт, тä äнят рисуен мыштыделамат, мӹньӹн олмаэм техеньӹрäк ыльы: олма олмаок, контуржымат проста крандаш дон яжон ӹштӹмӹ, но чиä крандашемжӹ контур гач вӹсен кен. Седӹндоно олмаэмжӹ пишок цевер агыл ыльы. Тенгеок тетрадемäт сдаен коденäм. Седӹ, техень пäшä гишäн яжо отметкӹжӹ ылде, но тымдышын “Ат мышты гӹнь итäт рисуйы” манмыжы мӹньӹм пишок ӧрӹктäрӹш дä кӹзӹтäт äшӹштӹ. Тымдышы ӹшке тыменьшӹжӹм тенге мотивируйышашлык ма?
Прессӹ гишäн эче изиш, шанем, кырык марла эче иктä кок у газет лäкшäшлык. Тидӹ газетвлä лоштыш конкуренцилäн дä эче демократилäн. Тенге ик газетӹн веле агыл мненижӹм пäленä лиэш, мам вес газет сирä, тӹдӹмäт мäмнäн лыдмына шон. А конкуренци ик газетлäн шаналташ йӧнӹм пуа дä яжорак, жеп дон иквäреш кемӹм тергä. У газетвлä моло студент газет семӹнь ксерокс дон вäк лыкташ лиэш. Тӹнгжӹм артикльвлäжӹ анализäн дä келгӹ шанымашан лиштӹ.
Малын у шамаквлä ваштареш ылына? Газет-журналвлäм лыдат дä кынамжы техень ядмаш лäктеш. Шамаклан “У семӹм” нäлӹнä, кыдын “сирӹзӹ” шамакым нигыцеäт кычылтмыжы ак шо. Тӹдӹлäн “писатель” веле вуйта яра. Туан йӹлмӹштӹнä профессим анжыктышы “-зы” суффикс пиш продуктивне ылеш: мырызы, тäрзӹ, сарзы… Малын “сирäш” верб гӹц “сирӹзӹм” кычылташ ак ли? Халыкнан литература журналжылан, шанем, “писатель” шамакым кычылташ яжо агыл.
ӧрдӹж гӹцӹн анжен шалгаш яжо. (Дä весӹвлä мам ӹштäт суяш.) “Вӹдӹш пырыде иäш ат тымень”- халык шая улы. Цилä пäшäнок тӹнгäлтӹшӹжӹ улы. Тидӹжӹм культурыштына пäшäм ӹштӹшӹвлä гишäн келесäш келеш. Нӹнӹнäт культуры нырыштына изи äнгä гӹц тӹнгäлӹнӹт дä анзыкыла кенӹт. Äнят, кыдыжы ти пäшäн махань ылмыжым ужынытат, нелӹ ылмыжым пäлен, ӧрдӹшкӹ карангыныт. (Вет нырым кыралашат, ӱдäшäт, тӹредäшäт дä яжо шурны лижӹ манын, ӱäнгдäшäт келеш. Яжо кӹцкӹм дä шурным погаш манын шукы пӱжвӹдӹм йоктараш келеш- нимат куштылгын ак тол.) Тенгеäт лин кердеш. Äнят тенгеäт ылын- кынам ти нырышты утла шукы эдем вуйта пäшäм ӹштен. Лин кердеш- кыдыжы пäшäм ӹштӹмӹжӹм анжыктен веле, а результатшы уждеок кодын. Тӹдäт ти ныр гӹц ӧрдӹжеш кодын. Äнят тенгеäт ылын, тӹштӹ пäшäм ӹштӹнет гӹнят, ти нырым кодаш вäрештӹн. Тӹдӹн пäшä ӹштӹмӹ методжы весӹвлäлäн утла вес йишлä кайын. Молнам вет “меньшинство подчиняется большинству” принцип культурыштынаат кымдан шäрлен ылын. Шанымем доно, толерант ылмаш, вес эдемӹн вес семӹньрäк шанымыжы дä ылмыжым тырхымаш, мäмнäн культурыштына пäлдӹрнäш веле тӹнгäлӹн. Толерант ылаш келмӹм, мары культура веле агыл, тенегок руш культурат эче когонжок ак пäлӹ. Лӹмӹнок руш церкӹ тидӹм ак цӹтӹ, векäт.
Кӹзӹт ӹнде культура нырыштына вес мардежвлä ӹфӹлäт дä тӹштӹ у пäшäзӹвлäлäнäт вäр улы. Тӹшкӹ лӱддеок веле ташкалмыла. Äнят ӹшке манифест донат вäк! Тӹнäм ик семӹнь пäшäм ӹштӹшӹвлä, вӹкет тӧрӧк вуйыштым сäрäл, анжал кердӹт. Лыдышвлäмäт, новеллӹвлäмäт лӱддеок сирäш келеш, мырывлäмäт шукы йишӹм мырымыла, картинвлäмäт у семӹнь вазымыла, спектакльвлäмäт увлäм анжыктымыла, шалгышы вӹдӹм пыдыратен колтымыла дä тӹшкӹ ире вӹдӹм йоктарымыла. Тидӹм ӹштäш провокативне пäшäвлäмäт вäк ӹштäш келеш, музыкышты моло фольк музыка веле агел, кырык марла этнопанк рок вäк лишäшлык. Цилä тидӹ у хытырымашвлäм лыктын кердӹт. Тенге лиэш гӹньӹ, культурыштына динамика лиэш дä тӹдӹ, лачокат, у корнывлä доно кеäш тӹнгäлеш.
У менталитет. Иктä кäндäкш и перви ик мары пäлӹмем дон Хельсинкиштӹ вäшлим. Тӹдӹ шукердӹ агыл Будапештӹшкӹ каштын толын ыльы дä мӹлäнем тенге маньы: “ӹнде мӹнь Европа эдем ылам.” “Пäлет, Европыштыш эдем линет гӹньӹ, тӹ]кӹ каштын толмаш ак ситӹ, тӹнäм менталитететäт Европыштышы, Российӹштӹшӹ äль совет жепäш лишäшлык агыл”,- маньым. Дä тӹдӹ тенге келесӹмемлäн ӧрӹ. Вӹц и эртӹмӹкӹ тӹдӹм Йошкар Олашты вäшлим дä: “Тӹнäм тӧрӹм келесӹшӹц”- маньы.
Мäмнäн ик пайдана улы- тидӹ туан йӹлмӹнä. Туан йӹлмӹ дон сирӹмӹ дä попымы культурышкына сыравачна лач мäмнäн улы. Тенгежӹ гӹнь, туан йӹлмӹнäм дä культурынам ӹшӹклен кодымы шӱлӹш дон шукым ӹштен кердӹнä. Икӹжäк-иктӹнä дон кынамжы вырседäлӹнä гӹнят, сӱкӹм тӱгӹ веле лыкташ ак кел. Икӹжäк-иктӹлäннä соок кычыкым пумыла, а шайыц толын, тупышкыжы кӹзӹм шырал шӹндäш ак кел. Тек тенге вес халыквлä ӹштäт, нӹнӹн потенциалыштат шукырак, нӹнӹ таманяр пачаш мä гӹцӹннä шукыракын ылыт. Ик кого халыкшы гӹнь Парламентӹштӹжäт вäк шиэдäлеш. икӹжäк-иктӹн ӱпӹм кӹрӹн дä вӹрӹм йоктарен кердеш. Мä ти халыкым цивилизованныеш дä культурныеш шотлышашлык ылына. ӧрäт. Техень депутатвлä гӹц мам вычаш лиэш? Мам нӹнӹ кырык марывлä верц ӹштен кердӹт? Соредäлäш, икӹжäк-иктӹнä дон кӹрмäшäш мä жепӹм дä винäм шäвӹшäшлык ана ыл. Дипломат гань лимӹлä. Тидӹжӹ туан халыкнан интересӹжӹм анзыкыла нäнгемӹ годым пишок керäл. Иктӹм мäлäннä äшӹндäрäш уты агыл: халык ядмашвлäм анзыкыла нäнгемӹ годым, тӹрлӹ анжалтыш лин кердеш, но конкретне цель лишäшлык. Ти цель лач охыр шаяшкы веле ӹнжӹ сäрнäлт. Шамаклан, Цикмä автовокзалышты автобусвлäн лäкмӹ гишäн увертäрӹмäш гишäн хытырымаш уж охыр шаяшкы сäрнäлтӹн, а лачокшымок гӹнь- араванажы ик вäрӹштӹжок шалга.
Ик у лиäлтмäш. Эстоништӹ ик изи халык улы- сетувлä, кыдывлä ӹшкӹлäнӹштӹ у айом шанен лыктыныт. Кäнгӹжӹм нӹнӹ карнавал гань айом эртäрäт дä ик иэш сету халыкын кугижäжӹм айырат. Шанымем доно тидӹ пиш яжо, техень айо кырык дä кожла марынвлäлäнäт пиш толкын толеш. Ти кугижäн, принципӹштӹжӹ нимахань кого праважы уке, но халык шӱлӹшлäн тидӹ пиш керäл. Мääт, шотеш пиштӹмӹ кырык марынвлä, техень кугижäм айырен кердӹнä ма? Винä ситä ма? Техень пäшäм ӹштäш манын мокшнам моло ана йылаты сäй? Ти “кугижä” кыце культура, тенгеок политика дä бизнес ӹлӹмäш гӹц лин кердеш. А кыце сетувлä ӹшке кугижäштӹм айырат, тӹдӹмäт анжалаш кен толаш уты агыл. Äнят лачокат йылан лиэш?
Тенге идä ӹштӹ. 1987-шӹ ин кäнгӹжӹм Таллинн гӹц Äвäсирӹшкӹ марла сирӹмӹ контора лӹмвлäм канденäм дä медпункт (лицäлтмӹ вäр), почты (увер кӹлдӹм вäр), лапка (ӹндежӹ цилäжӹм амат äшӹндäрӹ, мам сирӹмӹ ыльы) вӹлäн сäкен коденäм ыльы. Шӹжӹм тамахань “герой” лäктӹн дä цилä лыпшен вален. Тӹдӹ техень “кырык марын” ылын. “Мам вара ти эдем (тиштӹ мӹнь) ородыланыл сäрнä? Тидӹжӹ кырык марлажы нигынамат ылде].” Тенге кырык марын дä тымдышы попен. Шаналток, туан халыкем, махань эдемвлä мäмнäм виктäренӹт дä тымеднӹт. Седӹндонат агыл вäл, мäмнäм школышток йӹлерäк кырык мары лиäш цäрнäш тымденӹт. Шанем, кӹзӹт ӹнде кырык мары шӱлӹшӹм пыртышывлä, анешлä, шукын ылыт. Ик тривиалнье шанымаш вуйыш тольы, изирäк халык ӹшке йӹлмӹжӹм ямдыжы манын, шылатышы халыклан тидӹм ӹштäш ак кел, изирäк халыкын тетявлäм шылатышын шанымаш дон тымден лык дä пäшä анзыкыла кеäш тӹнгäлеш. Тидӹм изирäк халык ынгылен ак шокты гӹнь, тӹдӹн йӹлмӹжäт ямын кеä. Ик руш философ тенгерäк келесен: “Рушын агыл халыквлäм рушангдымашты сек кого пäшäм рушангшывлä, туан халыкын культурыжым кодышывлä ӹштäт.” Яра веле эче, шанем, кырык марынвлä лоштыжок техеньвлä шукынок ак вäшлиäлтеп. Мä кыце йӹлмӹнäм, тенгеок культурынам шотеш пиштенä дä тӹдӹм ӧрдӹжеш ана коды.
Культурымат инвестируен мыштымыла. Совет жепӹм äшӹндäрен, кыды-тидӹжӹ тӹнäмшӹ жепӹн культурышты цилä яжо ылын, манын колта. Тидӹжӹ тенгеок ма? Äлмäдä пыйырт анализируялна. Пäленä, совет жеп ик йиш культурым- соцреализм шӱлӹшäнӹм веле тырхен кердӹн дä тӹдӹм халык лошты кымдан шäрäш манын, инвестируен. Кӹзӹт ӹнде вес ситуаци- экономика веле агыл, тенгеок культурат конкуренцин принципшӹ доно виäнгӹт. А мä, ӹшкежӹ техень условиштӹ культурынам виäнгдäш дä тӹдӹлäн кычыкым пуаш йäмдӹ ылына? Книгä лыкмашым анжалшаш. Кӹзӹт книгäм лыкташ манын- пиш шукы окса келеш. Шӹренжок сирӹзӹвлä тидӹм ӹшке оксашты доно лыктыт. Книгäм сирӹмӹ, погымы, дизайным ӹштӹмӹ пäшä оксам тергä- а выжалымы äкшӹ когоат агыл. Халыкна шулдаш книгäвлä докы тымень шӹнзӹн. (Совет жепӹнжӹ 10-20 копекäш книгäвлä моло ылевӹ). А кӹзӹт книгäн äкшӹ иктä 50-100 тäнгä лишäшлык. Культурынам ана инвестируйы гӹньӹ, тӹнäм тӹдӹ ак виäнг. Но пäлдӹртäш келеш, Марий |лӹштӹ пäшäдäрäт утла изи ылеш, седӹндоно лыдшывлä туан йӹлмӹ дон книгäвлäмäт чӹдӹм нäлӹт. Книгäвлä гишäн попенä гӹньӹ, тӹнäм книгä выжалымашат яжон организуйымы лишäшлык. Пäленä книгä товар ылеш, кыдым окса тӱлен нäлäт. Тидӹм шотыш нäлӹн, малын вес сäндäлӹквлäштӹ гань, кышты капитализм яжон виäнг шоктен, продукты лапкавлäштäт вäк газет-журналвлä дон книгäвлäм выжалаш агыл? Äнят ти корнывлäм иктä лапка хозаат лыдеш дä ӹшке лапкаштыжы кырык марла книгäвлäм выжалаш тӹнгäлеш?
Цилä тусовка гӹц тӹнгäлäлтеш! Тидӹм лӹмӹнок культурына дон интересуялтшы кырык марынвлäлäн äшӹндäрäлмӹ шоэш. Погыныда дä культурына дон йӹлмӹнä гишäн шукырак хытырыда, дискутируйыда, спорыда, саслыда, икӹжäк-иктӹдä вӹкӹ шӹдешкӹдä. Но шӹдӹдäжӹ лач курымеш веле ӹнжы ли. Погыныда барвлäштӹ, кафевлäштӹ, клубвлäштӹ. Тенге тä ӹшкӹлäндä интересныйрак ӹлӹмäшӹм ӹштедä лиэш. А ӹлäш луды атмосферӹштӹ агыл, ӹлäш келеш, ӹлӹмäшнä шукырак сӹнäн лижӹ. Икӹжäк иктӹн кымылым валтыдеок ӹлен мыштенä гӹньӹ, тидӹ мäмнäн халыкнан характерӹштӹжӹ сек яжо монгыр лиэш, кыдым весӹвлääт ужын кердӹштӹ. Марын соок вес марынлан керäл годым палшыкым пужы. А тӹдӹжӹ палшык пушыжым ӹнжӹ монды. Тидӹжӹ цилäнäм тӹкäлеш. Тенге мä доннаат у кӹцкӹвлä кушкаш тӹнгäлӹт. Пäшäнä ашныжы!
Тишец нӓлмӹ - https://tsikma.wordpress.com/2011/01/25/%d0%bca-%d0%b4%d0%be%d0%bd%d0%bd%d0%b0%d0%b0%d1%82-%d1%83-%d0%ba%d3%b9%d1%86%d0%ba%d3%b9%d0%b2%d0%bba-%d0%ba%d1%83%d1%88%d0%ba%d1%8b%d0%bd-%d0%b0%d0%ba-%d0%ba%d0%b5%d1%80%d0%b4%d0%b5%d0%bf-%d0%bc/
Posted on 25 января, 2011 by tsikma
Комментариев нет:
Отправить комментарий