суббота, 2 мая 2015 г.

Книгӓ корны...

Геннади Смирнов, Йынгы-Кушыргы

Шачмыкем мары йӹлмӹм вел пӓленӓм ыльы. Иктӓ кым-нӹл и якте тьоти-папивлӓ доны ӹленӓм — пӹтӓри Салымсолашты (ӓтямӹн, дӓ ӹшкӹмемжӹнӓт шачмы солана), варажы Кыльыкалышты (ӓвӓмӹн солажы). Ӓтям-ӓвӓмвлӓжӹ Йоласалышты ровотаен ӹленӹт... Но, иктӓ нӹл-вӹц иӓшӹн мӹнь уже сагашты ӹленӓм дӓ руш тетя лоштет рушла вел попаш тӹнгӓльӹм... Детсадыш каштын, тӹштӹ когон чӹнь у йӹлмӹм тыменьӹнӓм, а мары йӹлмӹжӹм тенгеок чӹнь монденӓм тама. Тӹнӓмок лыдаш тӹнгӓлӹнӓм, ӓвӓм попым семӹнь, нӹл иӓшӹн цилӓ газет вуйшамаквлӓм лыдын мыштенӓм ылын. Вӹц иӓш кытлан Йоласал библиотекыш кашташ тӹнгӓльым. Пашкуды ӹдӹрӓш, Юадарова Нина, пӹтӓри тӹшкӹ корным анжыктыш, а пакылажы ӹшкетемок кечӹн кашташ тӹнгӓльӹм векӓт...
Тӹнгӓлтӹш школыш кемеш тӹ библиотекышты мӹнь цилӓ изи тетя книгӓвлӓм лыдын лӓктӹнӓм. Ӓвиэм ваштыл-ваштыл ӓшӓндӓрен шайышты - тӹ книгӓвлӓм мӹнь вуйта нелӹн колтымла иктӹ паштек весӹм лыдынам... Кынамжы кечӹ гыт библотекышкем кок гӓнӓ ижӹ книгӓ вашталташ кыргыжталынам. Томана дорц корныжы тӹш когон мытык ыльы...
Шӹм иӓш лимӹкем мӓ Йынгы-Кушыргышкы ӹлӓш ванжышнаат мары йӹлмӹ чоте чӹнь мӹнгеш ӓшӹндӓрӓлтӹ, дӓ тӹнӓмшен мӹнь кок йӹлмӹге кычылташ тӹнгӓльӹм...
Школышты, пӹтӓриш классышты, когон орланен дӓ ӧркӓнен тыменьӹнӓм — школ яктеок цилӓ керӓл книгӓвлӓм лыдын лӓктӹнӓмӓт витнӹ... Пакылажат, школ тыменьмӓшӹм воксьок яратыделам, осовын тоныш урок ӹштӹмӓшӹм. Лачокжы попаш гӹнь, кыды-тидӹ тымдышывлӓн уроквлӓштӹ когон интереслӓ ыльевӹ, но техеньвлӓжӹ пиш шоэн лиӓлтӹнӹт... Но, ӹшкежӓт «учитьӹль эргӹ» ылынамат тыменьмӓшемӹм йӧндӓраш вӓрештӹн - кымылеш вацдеок класс гӹц классыш «четверкывлӓм» постарен шӹдӹрненӓм...
Тӹ жепӹн книгӓ лыдмаш мӹньлӓнем сек яратымы ӹштӹмӓш гань лин шӹнзӹ. Школ гӹц толмык, тонына коговлӓ иктӓт уке гӹнь, тӧрӧк итӹрӓ стӧл лош пырен шӹнзӓм ыльы. Анзыланем яратым книгӓм пиштем, шӹшер кружка дон шергиндӹ лаштыкым кидӹш кычем, книгӓм пачам дӓ пецӓтлӹм корныш лӓктӹн кем. Сӹнзӓвлӓэм книгӓ ӹлӹштӓш лош вӹдпыйилӓ пӹтӹрӓлт-сӓрнӓлт пыраш тӹнгӓлӹт... Дӓ, анжок, цӱдӓ лачок вет лин кердеш! Токо вел раскыдын кайшы буквавлӓэт трӱк сӹнзӓ анзыц тагыш ямын кеӓт! Вӓрешӹштӹ тама йиш ужмашвлӓ пачылтыт: ...америкын индеецвлӓ ружгыш вӹд мыч тывыля каноэм виктӓрен валат..., ...арктикын плотна ивлӓ лоэш пӹзӹрӓлт шӹцшӹ «Челюскин» вӹд лӹвӓк теве-теве ямын кеӓ..., аль воксьок космосышты Комбы Корны шӓрлӓнен пачылтеш дӓ тӹ корны мыч мӹнь ӹшкежӓт ракетеш чонгештем...
...Ракетем пыдештмӹлӓок цуткан пӧрт амаса лыпшалтеш, дӓ паштекжӹ ӓтям ӓль ӓвӓм ӧпкӓлен мыньӹм сӹгӹрӓл колтат... Тӹ кӓтӹкӹн цӱдӓ ужмашвлӓэм шӓлӓнен ямыныт, мӹньжӹ (йӓнг кӧргӹштӹ кого ӧпкӓм таен) трӱк ӹшке кӓпемӹм вуйта ӧрдӹж гӹц ужын колтем ыльы. Пӹцкемӹш Йынгы-Кушыргы пӧрт кӧргӹ, пылвуйем пӧкенӹштӹ, стӧл вӹлнӹ кӹнертен кишӹ кӓп, нер мычашемжӹ пачмы книгӓм тӹкӹлен шӹнден. Шимеммӹ семӹнь, буквавлӓм ужаш манын, вуйым ӱлӹк дӓ ӱлӹк валташ вӓрештӹн...
«Урок ӹштӹм агыл! Вӹд — намал кандымы агыл! Пу — шелмӹ-пыртымы агыл!» - костан юк паштекем чонгештӓ... Шим йыд толмеш тӹрген-кыргыжталын мондымы пӓшӓвлӓэмӹм ӹштӓш цаценӓм, но ышыштемжӹ сойток книгӓ кӧргӹштӹш ӹлӹмӓшӹм переген урденӓм...
Кынамжы йуран ӓль поранан игечӹн мӹнь Йоласалышты Люба-ӓкӓм (Любӓки) доны амалаш кодынам. Тӹ «цӓшӓн» кечӹн школ паштек мӹнь пӹтӓрижӹ библиотекыш пырен кем ыльы, тӹшец иктӓ 2-3 кӹжгӹ книгӓм налӹн Любӓкин квартирыш кузенӓм. Ӓкӓмжӹ интернатышты позда якте ровотаенӓт мӹнь ӹшкетемок пыцкемӹш йыд якте квартирыжтыжы «хозаланенӓм»... Шӹренок цилӓ нӓлмӹ книгӓвлӓм Любӓки толмеш лыдын лӓктӓм ыльы. Люба-ӓкиэмжӹ когон пуры ылеш — пӓшӓ гӹц кузымык нигынамат вырсыде, лач пышкыдын вел пелештӓлӹн: «Ма вара? Генайи, нимат качделат ма? Камакашты лем-коршокем тӹкӓлдеок шӹнзӓш!... Ӓлок иквӓреш ӹне качкындалына!»
Качкын шӹнзӹмнӓ гач Любӓкиэм яратым книгӓвлӓэм гишӓн ядыштын. Ядыштмашжылан соок пиш когон сусу ылынам, тӹ ядмашвлӓм чоте выченӓм... Вуйта пӱа урын вала - вуй кӧргеш переген урдымы образвлӓэм, иктӹ паштек весӹ, вӓшкен-талашен, йӹлмӹ мычашем гӹц сысӹрген лӓктӹт, дӓ изи квартирыжы эчеӓт тӹ ӹлӹжшӹ ужмашвлӓ лошты шылен ямеш... «Яра, Генайи, тау! Яжо книгӓм шайышт пушыц. Ӹндежӹ амалаш вацок — иргодым ирӹ кӹньӹлаш келеш...» - ӓкӓмӹн ладна юкжы мӹньӹм мӹнгеш изи, итрӓ дӓ шокшы пӧрт кӧргӹш канда. Анжем Любӓкиэм мыньлӓнем вӓрӹмӓт седрӓэш шӓрен шоктен, стӧл вӹлнӹ нимахань ӓтӹдер уке — цилӓ мышмы, итрӓйӹмӹ... Вӓрешжӹ кок-кым ара тетратьвлӓ ӓкӓмӹм вычат (Любӓкӓм мары йӹлмӹм тымден...). Амалаш вацмеш тӹ пӓшӓвлӓм ӓкиэм проверӓйен шӹнзӹш...
Изин-олен ом тольы, дӓ эчеӓт мӹндӹр кымдемӹш у тӓнгвлӓ докы ирок якте мӹньӹм нӓнгеш...
«Йынгушыргы» (Йынгы-Кушыргы) тӓнгвлӓэм тинӓр шукы книгӓм лыдделыт. Малын? Йӓрсӹделыт! Ынгылымем семӹнь, нӹнӹлӓн шукырак ровотаяш вӓрештӹн, дӓ тоныштӹ вел агыл, - колхозыштыжат. Солана ӹрвезӓшвлӓ цилӓнок цаткыды кӓпӓн, дӓ пӹсӹ кид-ялан ылыныт.
Ыжар вуй курымшенок цилӓ хресӓнь пӓшӓм ӹштен мыштенӹт: шудым салаш, ӓмпичӹм шагавуй дон кыралаш, сарла дон ыржам тӹредӓш... Махань гӹнят хресӓнь хӓдӹрӹм чоте кычылт мыштенӹт. Имним хыть араваш, хыть тирӹш кӹцкен кердӹнӹт, дӓ мыктенжӓт чоте пӹсӹн кыдал мыштенӹт. Мӹньжӹ патыр тӓнгвлӓэмӹн мыштымыштылан когон ушыкаленӓм...
Нӹнӹ когон спортым яратенӹт цилӓн яжон футболла-волейболла мадын мыштенӹт, дӓ ечӹ донжат пиш пӹсӹн чӱктӓт ыльы. Тӹ жепӹн футбол дон волейболжы Кырык Сирӹштӹнӓ сек яратымы спорт мадмашвлӓ ыльевы тама, дӓ шӹренок сола командывлӓ ӹшке лоштышты соревнуялтыныт. Мӹньжӹ яжон мадын мыштыделам гӹнят солана спортсменвлӓ сага цилӓ вӓре каштынам - «болельщик» ылынам, рушла манаш гынь... Йынгушыргы ӹрвезӓшвланӓ когон мастарла мадын мыштенӹт — цилӓ пашкуды солавлӓ ваштареш куштылгынок кредӓл налыт ыльы. Лач Йоласал команды ваштареш вел мадаш пиш нелӹ ыльы. Кынамжы йоласалвлӓэт мӓмнӓм сӹнгенӹт... А кынам солана нӹнӹм сӹнген - тӹнам мӓ когонок сусу лин колтенӓ ыльы седӹ.
Икӓнӓ, ӓшӹндарем, кешнӓ мӓ Йоласалыш футболла мадаш. Тӹнӓм вет сельсоветӹштӹнӓ сола гӹц солаш ялын вел каштыныт — автобусвлӓ воксьок кыдалыштделыт.... Лач Хала (Цикмӓ) якте, ӓль Йокшарла якте автобус ылын, дӓ Йошкарлашкыжы эче изи самолётвлӓ Йоласал аэродром гӹц (АН-2 дон Як-12) чонгештӹлӹнӹт.
Яра, тевеш мӓжӹ топырген-льопырген пыракан корны дон ашкеднӓ... Корны мыч ӹрвезӓшвлӓ спорен, дӓ пыйырт соредӓлӹнжӓт, мадмаш стратегим тумаен лыктыныт. Куатлы ӓрвӹль ваштареш кредӓлӓш тидӹ пиш керӓл ылын. Кӹзӹт анжалаш гӹнь ӹрвезӓшвлӓнӓн тӹ стратегиштӹ когон потикӓла чучеш... Малын? ...Йыдал яла мадаш решенӹт! Дӓ, цӱдейӓш вел лиэш, - сӹнгевӹ вет!!! Ээх! Махань сусу ылынна тӹ кечӹн — мӹнгеш корны мыч солана яктеок эртӹш мадмаш гишӓн полдымактылын, дӓ дружнан ваштылын кузышна...
...Яра, футбол гӹц мӹнгеш, книгӓ лош, ӓлдок сӓрнӓл толына... Ам ӓшӹндӓрӹ кынам тидӹ тӹнгӓлӹн, но солана ӹрвезӓшвлӓ мӹньӹм лыдын лӓкмӹ книгӓвлӓэм гишӓн шайышташ чоте шӹрен ядыт ыльы. Тӹнӓм вет школыш, дӓ мӹнгешжӓт мӓ ялын вел каштынна. Корны кытжы Йоласал гӹц Кушыргына якте иктӓ ик цӓш кытла ыльы. Но, книгӓм шайыштмы кечӹнжӹ тӹ корнына кужемӹн цӓшак-пелӓк якте, кынамжы эче утларак векӓт...
Тӓнгвлӓэм мӹнь йӹрем пулыш дон пулышыш цат цымырген шагалытат мӓ дружнан школ кудвичӹ гыц лӓктӹннӓ. Пӹтӓриш йукым лыкмыкем цилӓн шӹп лин колтат ыльы... Ӓнгӹсӹр ялгорны дон каремӹш вален, мӓ Изи Йоласал лап якте кеннӓ. Тӹ вӓрӹш толмеш мӹнь ӹрвезӓшвлӓэмлӓн мӹндӹр сӓндӓлӹкӹм пачын шоам ыльы, дӓ цилӓ тӹштӹш патырвлӓн лӹмвлаштӹм пӓлдӹртен пуэм. Шӹренок тышманвлӓштӹмӓт мӹндӹрц ужын колтенӓ ыльы дӓ «книгӓ-тӓнгвлӓ» дон иквӓреш тӹ тышман ваштареш вуйта ӹшкежӓт шидӓлӓш лӓктӹннӓ...
Ашкыл лоэш коэштӓлтшӹ шаяэм лош кынамжы ӧрдӹж йук пыралта ыльы: «Йорги! Ит шӹкӹ — мӹнят колыштнем вет!!!» Дӓ тӹнӓмок весӹ, командир статян пингӹдӹ йук, пыдешт колта ыльы: «Эй! Влайка, Йорги! Тырын! Идӓ полдымактыл!!!»... Дӓ пакылаат мӹньӹн пасна шаяэм лӓкмӹ семӹнь мӓ кымдаэмшӹ корны дон дружнан топыргеннӓ... МТС-ым эртӹмӹк, Йынгы кӹвер якте, тошты шӓпнӹш кӱэр корны ыльы. Тӹ лаштык мыч ашкедмӹ вашт мӓ тӓнг-разведчиквлӓ сага йӹр-йӹрвӓш - джунгльы лоэш, кӱкшӹ кырык вуйэш, келгӹ тангыж пындашеш тышманвлӓм кӹчӓл каштынна дӓ пӹтӓртӹш шидӓлмӓшеш сӹнгӓш ӓль колаш йӓмдӹлӓлтӹннӓ... Тӓнгвлӓэм цаткыдыракын цымыргат дӓ тӹшлен йӹрвеш анжаш тӹнгӓльӹт ыльы. Цӱдеет вел, но Миняшкӹн вӓреш сӹнзӓвлӓнӓ индеецвлӓн вигвамвлӓштӹм вел ужыныт ылын, а сола кӹтӧ вӓрӹштӹжӹ бизонвлӓ кымда прерий мыч тагышкыла пыракым лӱктен тувырген кыдалыныт...
Кӹвер паштек рок корны тӹнгӓлеш ыльы (кок уштыш нӓрӹ). Йур паштек машинӓвлӓ-трактырвлӓ тӹ корным вишкӹдӹ ляврӓ якте шӓвӹктӓт ыльы. Седӹндон ялгорнына тӹш-тиш, то нырыш, то ӓнгӹсӹр колейӓш пырен кеӓ ыльы. Тӹнӓмжӹ цаткыдырак ӹрвезӓшвлӓэт иктӹ - анзыланем, весӹ - шайыланем ашкедӹнӹт, молыжы кыце попаза — кым-вӹц ашкыдеш мӹнь дорцем мӹндӹррӓк. Тӹ «кӓтӓ» тӓнгвлӓ йукемӹм раскыдын колтелытат когон сарвалаш тӹнгӓльӹт ыльы: «Генай! Пыйырт вычалалай, ит шайышт - тӹвеш, мӓнгӹ паштек, корнына шӓрланӓ...».
Тенгелӓ мӓ Сазан-ӓнгӹр якте ашкедыннӓ (кӱ вӓл тӹ изи ӓнгӹрлӓн техень лӹмӹм пуэн - сазан колжым тӹштӹ иктӓт нигнамат ужтелыт...) дӓ кӹвер вӹлкӹ пырымеш шайыштмашем тылшоллаок ӹрвезӓшвлӓн вуй кӧргӹштӹм йылаташ лишӓшлык ылын...
Тӹшец солана якте икта уштышак пелӓк вел кодеш ыльы. Тӹ мытык корны лаштыкеш мӹлӓм кынамжы йойрак лиӓш келеш ылын: «мӓмнӓн» салтаквлӓнӓ тышманвлӓм сӹнген вырсым пӹтарӹшӓшлык ылыныт, ӓль тӓнгвлӓэм дон космос галактик вашт туан мӱлӓндӹш чӹньрӓк чонгештен толын шоаш (ракетӹм пыдыртыдеок ижӹ...)), ӓль ирокезвлӓн плен гӹц Чингачгуклан ик цевер ӹдӹрӓшӹм ытараш палшаш, ӓль ӓнгӹсыр карем гӹц мыктен кыдалын лӓктӹн шоаш - вулканын йылен йогыш лавы анзыц (дӓ имнивлӓжӹмӓт переген кодаш))...
Тӹнӓм яратым книгӓэмӹм шаным ваштарешок (ой-йой кыце ӹжӓл ыльы вет...) пӹчкӓш аль пӹзӹрӓлӓш вӓрештӹн — кужы глававлӓм кок-кым предложениш, кыды-тидӹ патырвлӓжӹм воксьок «монден ямдаш»... Но! Кынамжы сек яжо шайыштмашвлам мытыкемдӓш мочем ситӹде... Но! Кодшы корны лаштыкнажат мытык кодын — шайышт пӹтӓраш нигыцеӓт ак ситӹ... Тӹнӓм мӹнь Сазан-ӓнгӹр шӱкшӹ кӹвер покшалан шагалам ыльы дӓ пылдыреш кӹнертен пакыла шайыштынам. Тӓнгвлӓэмӓт сагаэм пылдыр вӹк йӓрнен вазыныт дӓ цилӓн валгыды вӹдӹш анженнӓ... Тӹштӹ, йӹлгӹжшӹ тыгыды кол лошты, трӱк шайыштмы лиӓлтмӓшвлӓэт каяш тӹнгӓлӹт ыльы, дӓ вӹд тӹгӹржӓт шиждеок шӓрлӓнен кеӓӓт яратым патыр-тӓнгвлӓнӓ йонгыш лӓктӹн сагана ушнат... Ӓль мӓ нӹнӹ дон ушненӓ?... Тенге вӓл, агыл вӓл, но мӓ пелцӓш кытла тошты кӹвер покшалан цымырен шалген книгӓ патырвлӓн кужы курымыштым шӱм вашт ӹлен лӓктӹннӓ...
Сазан-ӓнгӹр дорц Кугилӓ-карем вуйым эртенӓӓт сола ӹлӹмӓш йуквлӓм раскыдын колаш тӹнгӓлӹнӓ — тӓгӱ тавар доно преням чанга, вес хресянӹн кудвичӹштӹ сасна шужен ньыргыжеш, Весирӹштӹ трактыр нырым кыралеш... Тевеш уже тӹнгӓлтӹш школ дон клуб кайыт — сагашты тумын цаткыды сола капка мӓмнӓм выча. Капкам пачмык мӓ сола вуй ӧлицӓ Сприлыкыш пырен шагалына — тӹшӓк книгӓ шайыштмашем пӹтен лӓктеш ыльы... Партизан-тӓнгвлӓнӓ немӹц тышманвлӓм шин шӓвӹктенӹт..., ӓль пуры млоец яратым ӹдӹр доно ушнен..., ӓль янгылыш корнызы шокшы пӧртӹш пырен цӓшӓн ӓтя-ӓвӓжӹ доно вӓшлин...
Мӓмнӓн пӧртнӓжӹ капка дорц чоте лишнӹ ыльы... Кудвичӹ капкам пачын мӹнь ӹрвезӓш-тӓнгвлӓем паштек анженӓм. Йук лыкдеок тамам тумаен нӹнӹ ӧлицӓ мыч пакыла кузенӹт... Мӹнь шкежӓт, пӧртанзылеш ляврӓн кирзӹ кемӹм ял гӹц ӹрзен кыдашаш цацен, ышыштем вуйта шылен ямшы книгӓ ӹлӹштӓш логӹц кудвичӹ ылӹмашӹм цӱдеенок ужынам...
Цӹвӹвлӓ рокым ыдырат, тӓгӱлӓн сирмӓшӹм сирӓт, дӓ тӹш-тиш кыдетлен каштыт; кого пистӹ гӹц сар ӹлӹштӓшвлӓ, иктӹ паштек весӹ, сӓрнен-сӓрнен шим рокыш вален вазыт - палӹдӹм сӓндӓлӹк гӹц шӓлӓм кандат; шонгы Бобикнӓ куды шайыц вӹлкем мужан сӹнзӓ дон анжа - вуйта эртӹш курымым анзылныш дон ушнен мышта...