МӸНЕР АМАШВЛӒ

Пал Генай, Йынгы-Кушыргы

Шӹм иӓш кытла ыльым векӓт кынам Лия-ӓкӓм сек пӹтӓриш гӓнӓ мӹньӹм сагажы Мӹрзӓнӓй гӹц Йыл алыкыш нӓнгеш. Тевеш махань ӓшӹндӓрӹмӓшвлӓ вуй кӧргеш перегӓлт кодыныт...

...Ыржа ныр, ӓнгӹсӹр ялгорны... Кок вец вуйта кукшӹ олым пичӹ мӓмнӓм пызӹрӓш цаца... Сар ыржа лошты незершуды пеледӹшвлӓ кловойын чӱктӓлт колтат... Ыржавуйвлӓ мардежеш ламаялтыт дӓ кӓпемӹм пышкыт-цӹгӹлтӓлӓт...
Трӱк ыржа пичет вуйта ямын кеш — мӓ тура неркӓштӹ, кӱкшӹ Кырык Сирӹштӹ уже шалгенӓ! Анзылнем, йӹр-йӹрвеш, ӧрт кеӓш лиэш - махань кого, пӓлӹдӹмӹ мулӓндӹ пачылт лӓктӹн. Пиш кого кымдем!!! Тӱня! Пӧртӱ!...
Сӹнзӓм кымдан шӓрен, цилӓ велкӹлӓ вуйым сӓрен, тӹ пачылтшы кымдемӹм мӹнь кӧргӹшкем вуйта шӹшкӹн пырташок цаценӓм. Вӓр гӹцӓт тӓрвӓнен кердтелам...
Ыжар алык вуйта ялем лӹвӓцок тӹнгӓлӹн цилӓ монгырыш шӓрлӓлтӹн-аварген-кымдаэмӹн дӓ мӹндӹркӹ шиӓнгшӹ Йыл гач ванжен ынгылыдымы Кожла Сирӹшкӹлӓ шылен-пырен-ямын...
Кырык лапышты Изи Шӹндӹр сола пӹзӹрнен шӹнзен. Томавлӓ кӱшӹц спичкӓ короплявлӓ гань изилӓ чучыныт. Тошты левӓшвлӓ ыжар садывичӹвлӓ гӹц кайын ӧлицӓвлӓм пӓлдӹртенӹт...
Сола шайылны кого алык тӹнгӓлӹн — кушкын шагалшы шуды мардежеш тангыжлаок коэштӓлтӹн, уала тӹшкӓвлӓ тӹштӹ-тиштӹ пӹцкӓтӓ-ыжар аран цымыргенӹт, йӹлгӹжшӹ йӓрвлӓ ӓйӹнӓлтшӹ вӹдкорнывлӓм пӹчкеден Йыл векӹлӓ лӓктӓш цаценӹт...
Тидӹ воксьок пӓлӹдӹмӹ тӱня ылын, татырин-ӹмӹрет годшы, таманяр тӹжем и вашт перегӓлтшӹ. Тенге гӹнят ти мулӓндӹ пиш нӹжӹлгӹлӓ чучын, вуйта мӹнь шачмемшенок тидӹм выченам! «Аяр сӹнзӓм йӹмӹктӓрӓ, шӹшӹл утлаок йӹрвӓш.» - Г. Матюковскийӹн ти шамакжы пиш келшен анжыктен шӱмем кӧргӹштӹш лиӓлтмӓшӹм... Дӓ тагачат, пел курым эртӹмӹк, ӹнянен ынгылем — тӹ кечӹн вуйта тамахань йозы мӹньӹм пачылтшы тӱня доно мужедӹн ушнен шӹндӹшӓт изи йӓнгемӹм ӹлӹжтӹш. Курым вашт ӹнде нӹжӹлгӹ Кырык Сир тылип кӧргӹштем пӹслӓнӓ дӓ мӹньӹм яратен ӹрӹктӓ...
Коэштшӓлшӹ алык мыч, вӓрӹн-вӓрӹн, тамахань ош савыц лаштыквлӓ кайыныт. Вуйта мӹнер рӓднӓвлӓ мардежешэт аварген кузат... Лия-ӓкӓм ик техень вӓрӹм анжыктышат: «Тӹвеш! Тӹштӹ Мӹрзӓнӓй алыкна, ужат? Куакиэтын амашыжат тӹ амашвлӓ лошты ошемеш!» - маньы. Вара кидӹм виктен Картук-алыкым, Кыльыкал-алыкым, Мӓмӹке-алыкым, дӓ вес сола алыквлӓмӓт анжыктыш...
…....
Кырык Сир сола ӹлӹзӹвлӓ шуды ӹштӹм жепӹн Йыл дон Шур алыквлӓ мыч мӹнер амашвлӓм кӓренӹт, дӓ тӹш кок-кым ӓрняэш цилӓ йиш керӓл хӓдыр доно ӹлӓш ванженӹт. Тӹ амашвлӓм ӹшке ыргенӹт итӹн мӹнер гыц. Мӹнержӹмӓт цилӓ кырык мары вӓтӹвлӓ-папивлӓ-ӹдӹрвлӓ тонышты ӹшке коэнӹт. Шукы пӧртвлӓшток кого комы станвлӓ шошым векӹлӓ мӹнерӹм коаш тӹнгӓлӹнӹт. Тоннаат, ӱӓрня паштекок агыл вӓл, вӓскӓ гӹц тошты станым пыртат ыльы. Вара ӓвӓм дон папам церот дон, пӹцӹк якте, «шуша дон мадын» шӹнзенӹт...
Йӓмдӹ рӓднӓвлӓжӹм вӓтӹвлӓ лым пуалтемвлӓэш, каремвлӓ мыч шӓренӹт — ошемдӓш манын. Аяр лӹвӓлнӹ ты рӓднавлӓэт таманяр кечӹ киэнӹт, пуалтем лымым шылатен ижӹ кӧргӹш валенӹт. Кынамжы лым ганьок ошем шӹнзӹнӹтӓт мӓ мадмаш годым мӹнер вӹк ечӹ дон йыжнен лӓктӹннӓ дӓ трӱк тӹкӹлӓлтӹн ечӹ гӹц пуалтемӹш шынгалтына ыльы... Ечӹнажӓт кӹрӹн кен мол...
…....
Йынгы-Кушыргы соланан алыкжы Шурышты ылын, дӓ, анжок - Шур-Кушыргы доцжат пиш лишнӹ, иктӓ кок-кым уштышышты вел векӓт. Вуйта ротньык солавлӓ кӓнгӹжӹм иквӓрешрӓк пижӹндӓлӹнӹт...
Тӹ солана алык покшалны, пасна шалгыш тумвлӓ ылевӹ, шукы агыл, лач шӹм-лу тум ӓнят. Хресӓвлӓнӓ мӹнер амашвлӓштӹм тӹ тумвлӓ лоэш, пушӓнгӹ лывӓлӓн кӓренӹт. Тӹ вӓрӹм курым мыч чоте переген урдаш цаценӹт...
Тевеш арава паштек арава амаш вӓрӹшкӹнӓ кыдал миӓт. Дӓ шонгырак марывлӓ тӧрӧк имештшӹ варешок арававлӓштым йӓстӓрӓт. Кыдыжы тум вуйыш анжен тамам кӹчӓлӹт, дӓ вара сусун сӹгӹрал колтат: «Теве-теве, равывлӓэм тишток мӹньӹм имештшен вычен кечӓт!» Дӓ тум вуйыш кузен тӹшец таен кодымы хӓдӹрвлӓштӹм валтат.
Пӹцкемӹшӓлтмеш ош мӹнер амашвлӓ рӓдӹн-рӓдӹн шӓрлӓт. Амаш сӓрӓн покшалны тыл вӓр ӹлӹжеш. Йӹржӹ кӹжгӹ тум пренявлӓ тагынамшенок киӓт, вуйта тылым оролат...
Тишток кужы ханган стӧл — повырын пӓшӓ вӓржӹ. Тӹдӹ хресӓньвлӓм шуды жеп вашт пукша — шарык пай дон кого падеш пырса лемӹм шолта, да вес падеш — чӓйӹм. Ӹрвезӓшвлӓм тӹдӹлӓн палшаш шыренок колтенӹт. Чӓй шолташ мол шим шаптыр ӹлӹштӓшым погаш, ӓль лӧчкӓ важым постараш — тожы пиш яжо чӓй пылучаялтын (тӹ важвлӓ уршы Шур сир гӹц лӓктӹн керемвлӓ-вӹрӓнвлӓ гань кеченӹт — тӹ «канатвлӓэш» кечӓлтӹн, мӓ утикӓлӓ мадынна, а кӹрӹн кеӓтӓт пышкыды ошмаш ваштылын-царгыжын кенвазынна — но келшӹ важ лаштык кидешок кодеш...). Эче кечӹнь кукшы сӓвӹм тӹшкӓ логӹц лыктын кандаш келеш ыльы — тылым ӹлӹжтӓш пиш керӓл, дӓ тембӓл ӓнгӹр гӹц ӱштӹ вӹдӹм топлот кандаш келӹн...
Вӹд кандашжы мӓ, ӹрвезӓшвлӓ, чоте яратеннӓ — имним кӹцкен Шур-Кушыргы монгырыш арава дон цудырген кыдалына. Ӓнгӹрышкок кыдал пыренӓ дӓ аравам покшалан шагалтенӓ. Сермӹцӹм лыштарен имнилӓн волям пуэнӓ — тӹдӹ вара вӹдӹм йӱн шалга пока мӓ ведра дон кӹртни пецкӓм теменӓ. Тӹ вӓрӹштӹ ӓнгӹр пындаш гыц вӹдважвлӓ лӓктӹнӹтӓт вӹджӹ когон ӱштӹ дӓ йонгата ыльы...
…....
Вадеш, качкындалытат хресӓньвлӓнӓ тыл йӹр изижӓт-когожат, цилӓн иквӓреш цымыргат дӓ ик кого семнялӓок тыл сотышты веремӓм эртӓрӓт...
Тевеш иктӓжӹ шонгемшӹ марым ядышташ тӹнгӓлеш: «Михӓлӓ! Лачокок ма соланавлӓ суасламарывлӓ ваштареш Кожваж алыкышты шидӓлӹнӹт?»
Тидӹм колын цилӓн трӱк полдымактылаш цӓрнӓт дӓ пӹлӹшӹштӹм кашартен Михӓлӓ-кугузам вел колышташ тӹнгӓлӹт. Тӹдӹ цигӓркӓм шыпшылын кахыралта дӓ шайышташ тӹнгӓлеш (...тӹжемшӹ гӓнӓок агыл вӓл...).
...Тӹ шидӓлмӓш иктӓ кокшӱдӹ и перви лиӓлтӹн дӓ изи вырсы гань ылын маныт... Йынгы-Кушырышты тӹшӓк колышы патырвлӓм чоте шотеш пиштенӹт. Но, лачок тиды лиӓлтӹн, ӓль ямак вел курым гӹц курымыш аварген кузен — кӱ вара пӓлӓ?..
Ти йиш шайыштмашвлӓм, ямаквлӓм дӓ манеш-манешвлӓм ӹлӓлшӹвлӓ церот дон шайыштыныт. Сӓмӹрӹквлӓжӹ тынӓм первиш ӹлӹмӓш гишӓн пиш шукым пӓлӓш тӹнгӓлӹнӹт — техень шаныдым тыменьмӓш лиӓлтӹн...
...Тыл пӹслӓнен йӧрӓш тӹнгӓлмеш тӹшкӓнӓ тӹштӹ цымырген шӹнзен. Шонгыраквлӓ вел йук лыкдеок кӹньӹлӹт дӓ омештӹн-омештӹн амаш кӧргӹш пырен кеӓт. Пыйырт эртӹмӹк тӹшец цила йиш нерьюквлӓ оркестр гань шакташ тӹнгӓлӹт... Тӹдӹм колын кодшы сӓмӹрӹквлӓэт йук кычен ваштыл колтат дӓ пакыла тамам вычен шӹнзӓт... Хайзирӓк ӹрвезӹвлӓ ӹдӹрӓшвлӓм элтӓлен яратымаш йиш мадмашвлӓм тӹнгӓлнештӹ... Ӹдӹрӓшвлӓжӹ кайышланат, вуйта шӹдешкӓт мол (кыдыжы ӓнят кайышланыдеок седӹ...), ахальывлӓэтӹм лывшал колтат, кынамжы цаткыдынок, шокшы тупышты тӧр...
Теве кыды-тидӹ, иктӹ весӹ дон иквӓреш мадын-балуен, пӹц кӧргӹш кыргыж пырат дӓ тӹшӓк айырланен, шӹдӹр лӹвӓлӓн... пышкыды шуды вылӓн... шӹжвӹк мырым йыд вашт колыштын — курымеш мыжырангыт...
Весӹвлӓжӹ пӹслӓнӹш тыл йӹр пӹзӹрген, пел-йукын яратымаш мырывлӓм мырен шӹнзӓт... Сӓмӹрӹквлӓэт воксьок ӹнештӹ шӓлӓнеп ылнежӹ, но костан ӓтя-ӓвӓ йуквлӓ амашвлӓ кӧргӹш нӹнӹм сотыки шыпшеден пыртат...
…....
Ирок!...
Аслан Лёнит — йӓрсӹдӹм бригадирнӓ, мӓмнӓм-омъюавлӓм ял гӹц кычен шокшы вӓрвлӓ гӹц тӱгӹ шыпшын лыктеш... Пӓшӓ ак вычы! Коговлӓ уже арававлӓм кӹцкенӹт дӓ цилӓ керӓл хӓдӹрӹм тӹш оптат... Пӹсӹрӓк ӹрвезӹ-ӹдӹрвлӓ омештмӹнӓм ужын онгырешнӓт-мыскылатат мӓжӓт йӹлерӓк погынаш цаценӓ, дӓ качдеок тӓрвӓнӹш араваш тӹргенӓ...
...Кечӹ эче лӓктеш вел,... когон ом шоэш, цӹтӹрнӹш арава вӹлнет пакыла амалаш цаценӓ, начкы ӱштӹ шуды цӓрӓ ялым лывша гӹнят... Йонгатан, шӹмӓвыч гань кужын, шишкен ӹжӹвӹрвлӓ алыкым шижӹктӓрӓт, а шӹжвӹк юквлӓжӹ сотеммӹ семынь чӹдемӹт дӓ воксьок ямыт, вуйта ик кек весӹлӓн пӧртӱ сценӹм йонгештӓрӓ...
Тӹтӹрӓ логӹц кого пушангӹвлӓ кайтыт, кыдыжы лишеммӹ семынь изиэмӹт-изиэмӹт да трӱк самшуды лапштаныш сӓрнӓлт кеӓт... Арава гӹц тӹргештен ик-кок пӹсӹ эргӓш тӹ тӹшкӓ гӹц каржангым кӹрӹн погатат цилӓ вӹкӹлӓ кӹшкӓш тӹнгӓлӹт. Тӹдӹ попаза гӹнь пӹсӹ вӹцкӹж кагаквлӓжӹ дон тыгыр-ялашешет пиш цаткыдын пижеш. Тевеш уже тетявлӓэт цилӓн каржангы-вырсыла мадыт, выргем гӹц ыдырал нӓлӹн имӓн каржангетӹм мӹнгеш шуат, дӓ чучыт гӹнь сусун сӹгӹрал колтат... Цилӓн ваштылыт, коговлӓжӓт лач кайышланен вел костанла чучаш цацат...
Алыкыш кыдал шомеш цилӓн шижӹт, нелӹ пӓшӓм ӹштӓш йӓмдӹлӓнӓт — имни пачеш пижӹн кодшы каржангывлӓ вел эртӹш веселӓ мадмашым ӓшӹндӓрӹктӓт...
… «Ялетӹм перегӹ!» - цаткыды мары, Сиволот, мӹньӹм поктен шон, дӓ сӓжӹ дон кымдан сален вургымла монгыр гӹц анзыкем лактеш. «Йошт-йошт-йошт!» - цилӓ вец салым йук шакта. Мӹнят изи сӓэм дон кымдаракын салаш цацем, но иктӹ паштек весӹ, кого хресӓньвлӓ мӹньӹм эртӓтӓт анзыланем шагалыт...
...Кечӹ кузен кеӓӓт шудым кажландара - салаш нелӹрӓк лин колта... Лёнитнӓ пӓшӓм шагалта дӓ цилӓн тӹшкӓ-пушӓнгӹвлӓ лӹвӓлӓн пышкыды шуды вӹк кӓнӓлтӓш вазынна. «Маняр покосым салышыц?» - икӓнӓ иктӹм тетявлӓ ядыштыт. Бригадирнажӓт хресӓньвлӓ лошты каштеш, дӓ цилӓм тенгеок ядыштеш, вара изи блокнотыш лӹмӹштӹ ваштареш сирӓ — тӹдӹ шыжӹм, пӓшӓдӓр тӱлӹм годым, керӓл лиэш... Сӓмӹрӹквлӓ лошты шукынжок коговлӓ гыц кок-кым покосеш чӹдӹм саленӹт, дӓ пел йукын вел Лёнитлӓн пелештӓт — слабка ылметӹм анжыкташ намыс ылын вет... Но цаткыдырак эргӓшвлӓнӓ коговлӓ гӹц ак кодеп гӹнь пиш сусун дӓ раскыдын сӹгӹрӓл колтат: «Мӹнят шӹмӹтӹм сален лӓктӹм!»...
...Тевеш шокшырак лин колтыш — цӹрцӹквлӓ цилӓ вец вуйта йӓрсӹдеок изи сӓвлӓштӹм шымат, мӱкшвлӓ пеледшӹ пистӹ йӹр мынген-цыжген чонгештӹлӹт, ире кловой пӹлгомышты вӓрӓшвлӓ икӓнӓ иктӹ йӹр шылдыр тӓрвӓтӹдеок сӓрнӓт... Хресӓньвлӓнӓ йуалгы ӹмӹлкӓштет амален кенӹт мол, лач кыды-тидӹ вел пел-юкын тама керӓл йыла гишан шайыштыт — сола ӹлӹмаш куштылгы нигынамат ылте векӓт...
Тӹ жепӹн шокшы аяр шудынам ик монгыр гӹц коштыш — ӹнде авараташ келеш, вес монгыржат кошкыжы...
Лёнитнӓ шуды пучкам кидӹш нӓлӹн пыйырт тӹдӹм пынзалеш-кормежтӓлеш дӓ вара халыкым раскыды йук дон кӹньӹлтӓ: «Ӓлдок — кӹньӹлдок! Аварташ кенӓ!»
...Ти пӓшӓм халык пиш пӹсӹн ӹштен... Иктӹ паштек весӹ, цилӓн, рӓдӹвлӓ мычкет шӓлӓнен кеӓт дӓ крӓпля дон кажланыш шудым ик монгыр гӹц вес монгырыш ыдырен, авартен кузыктен, пиш чӹнь кӓштӓ мыч ашкедӹт... Кынамжы пелцӓш нарӹ вел эртӓ, а пӓшӓ пӹтен кеш — сӓрӓн мыч пылвуй якте ыдырен лӱктӹмӹ шуды рӓдӹвлӓ кечӹ лӹвӓлӓн кошкаш тӹнгӓлӹт дӓ мӱӓн шуды пышым изи мардеж алык мыч цилӓ векӹлӓ вӹстӓрӓ...
Цилӓ верц цӹрцӹк йук — когон тужын тьыргат, вуйта икӓнӓ иктӹм шымен-нӹжӹн сӹнгӓш цацат...
Ти йук сагана амаш вӓрнӓ яктеок шакта, вуйта цӹрцӹквлӓэт кыдалшы аравам ыжатат дӓ цилӓ алык хирӹм шижтӓрӓт: «Перегӓлтдӓ! Пакырак шӹлдӓ! Хресӓньвлӓ толыт! Сӓштӹ пӹсӹ, крӓпляштӹ кужы!..».
Мӹндӹрцок шуды пыш лоэшет тотлы шарык лем пышым шижӓш тынгӓлӹнӓ да тынӓм вел шужыш мӹшкӹрвлӓнӓ гишан цилан трӱк ашӹндӓрен колтенӓ...
Повырнажат жар тумвлӓ шайыцок цудыргыш арававлӓнӓм колын дӓ уже стӧл вӹк ире плошкавлӓм лыктын, сыкырым шулын дӓ марльы дон шӹнгӓ гӹц леведӹн стӧл кыт мыч шӓлӓтен,..
Кого падвлӓ пӹслӓнӹш тыл сага мӓмнӓм вычат — качмынажы пиш шоэшӓт мӓ кидӹм мышкылдалын кужы стӧл лош ӱждеок пырен шынзынӓ...
…....
Кечӹвӓл!...
Качкындалмык хресӓньвлӓнӓ, шукынжок, амашвлӓ мыч шӓлӓневӹ дӓ кӓнӓлтӓш вазын амален кевӹ... Амаш вӓрнӓ шӹплӓнӹш... Тум ӹлӹштӓшвлӓ вел шокшы мардежешэт тама йишлӓ шужгат... кынамжы амаш кӧргӹгӹц цаклашат ак ли... вуйта юр юрмыла мол чучеш... Седӹндон, Лёнитнӓ ти йукым колын трӱк тыргыжланен шижӹн кеӓ дӓ амаш гӹц лӓктӹн вуйым йӹрвеш сӓрӓ — юр толеш гӹнь халыкым тӧрӧк кӹньӹлтӹмлӓ дӓ пӹсӹрӓкӹн капналаш кемӹлӓ вет...
Юр агыл — мардеж вел! Цилӓ век анжалын-омештӓлӹн, Лёнит мӹнгеш амаш кӧргӹш пыра дӓ иктӓ пелцӓш нӓреш эче вазындалеш...
Тӹ жепӹн сӓмӹрыквлӓ Шур тӹрӹш нӱштӹлӓш кеӓт...
Тура сир гӹц тӹрген, ошмам урыктен, тыгыр-ялашым талашен кыдашын... вӹд тӹрӹшкет иктӹ весӹ паштек саслен... ваштылын... кыргыж валенӓ ыльы...
Да тӹгырлӓ йӹлгӹжшӹ Шур вӹдӹш шагалтеок шынгалтынна...
Яжонок иэн мыштышывлӓ пӹсӹн Шур покшак, ӓль вес сирӹш ижӹ, соревнуялтын иӓт ыльы... Кодшы изирӓк тетявлӓжӹ коаш вӹдӹштӹ вел шунгырталтылыт дӓ царгыж йуквлаштӹ вӹд вӹлец пиш мӹндӹркӹ чонгештӓт...
Вес сиржӹ кымда ошма нерӓн ыльы, дӓ тӹшец покшакыла гынь вӹслӹ метӹр якте вӹджӓт коаш ылын. Икӓнӓ йыдым, ӓшӹндӓрем, мӓ тӹш пыш дон ванженнӓӓт претньӹк дон колым кычаш пыреннӓ. Дӓ, анжок, вӹд пындашым лыген-пыдратен претньӹкнӓм ошмаш ыдырен лыкнаат ӧрт кешнӓ — кыт мыч цилӓ претньӹк ражвлӓштӹ изи стерляквлӓ шыралт шӹнзӹнӹт ыльы... Ведрӓнӓм тӧрӧк тӹнӓм темӹшнӓ векӓт... Но, лачокшым гӹнь, стерляк лошты тӓзӹля кӹршвлӓжӓт шукын попазенӹт...
Нӱштӹлмӹ паштек мӓ тура сирӹш кузенӓӓт жар сиремеш пачангын веремӓм эртареннӓ... Шӹренжок кӱшӹцӹн вӹд тӹрӹш анженнӓ — тӹштӹ кого колвлӓ коаш вӓрӹш лӓктӹн цӹрцӹквлӓм, лӹпӹвлӓм дӓ вес йиш шукшвлӓм кӹчӓл каштыныт дӓ мӓмнӓм когон ӧрӹктӓренӹт... «Кыце ти кого колым кычаш лиэш вӓл?» - техень ядыштмаш изи вуйвлӓнӓм чоте тыргыжландарен...
Но, икӓнӓ цӱдӓ лиӓлтӹн! Ик ӹрвезӓш балуйым семӹнь кого цӹрцӹкӹм кычышат ӓнгӹрӹшкӹжӹ чиктӹш. Йориок лескыжымат сек цаткыдым ялштыш — техень кӹжгӹм кол лӱдеш манын мӓ нигнамат кычылтделна... Вара тӹ кого цӹрцӹкӹм коаш вӓрӹш шуш дӓ ӓнгӹрваштыржӹм шун сирӹш шыральы... Тӹ пашӓжӹ вашт мӓжӹ тӓнгнӓм потикӓлӓ мыскыленнӓ: «Крокодилым кычынет ма? Ат лӱд вара — ӹшкӹметӹм вет вӹд лӹвӓк ыдырен кеӓ дӓ качкеш!!!». Но, ӹрвезӓшнӓ йӹралтӹдеок: «Шӹпӹн! Колемӹм идӓ лӱдӹктӹ!» - манын, вуйта лачок ӹнянен...
Техень шаныдымы пьесым тӹ кечӹн изи ватагана Шур сирӹштӹ колвлӓ дон кеквлӓлӓн анжыктен... Дӓ,... тумаялат гӹнь,... тетя жеп ти йиш мадмашвлӓ дон халык ӹлӹмӓшӹм чоте сӹлнештӓра... Анжалдок, ма вара тӹ кечӹн лиӓлтӹ...
Теве тӓнгнӓ нӱштӹлӓш пырыш дӓ сагана ӓвӹклӓ мадаш тӹнгӓльӹ... Теве, тетявлӓэт мадын шугырталтылыныт дӓ трӱк тӓгӱн тянгыра йукжы нӹнӹм ӧрт колтыш: «Кол! Кого кол качкеш!»... Дӓ тӹ эргӓшет киджӹм ӓнгӹрваштыр векӹлӓ виктӓ...
Ой-йой!... Цаткыды пӹркем ӓнгӹрваштыр вӹдвӓрӓ гань ӓйӹнӓлтӹн, мычашжы дон вӹдӹм ыдыра, кого колет тӹдӹм ӹрзен-цӹтӹртен вӹд лӹвӓк шыпшеш...
Кол-лоэц тӓнгнӓ цӓрӓ кутанок тӹш кыргыж мишӓт цӹтӹрнӹш киджӹ дон ӓнгӹрваштырым хватьышат пиш кого пӓрдӓшӹм сирӹш ыдырен лыкты — лач ӹшкӹмжӹн киджӹ кытанок ыльы...
Нелӹцжӹ иктӓ кым кило нӓрӹ ыльы векӓт...
…....
Вадывекӹ!...
Кечӹ вадывекӹлӓ сӓрнӓлмӹк алык пыйырт йонгатаэмӓш тӹнгӓлеш. Тӹнӓм хресӓньвлӓнӓ арававлӓштӹм эчеӓт кӹцкӓтӓт мӹндӹр алыкыш кӓвӓнлӓш лӓктӹт. Кӓнӹм паштекет цилӓн кымылзын хытырланат, цудыргыш арававлӓ вуйта пӓшӓш агыл, вуйта сӱӓнӹш кыдалыт. Лач крӓпля дон шеньӹк вуйвлӓ пӹзӹргӹш кутанвлӓ лӹвӓц лӓктӹн кайытат ӧрдӹж эдемӓт тӧрӧк цакла — ти тӹшкӓ сӱӓнӹш агыл, а пиш керӓл пӓшӓм ӹштӓш талаша...
Алыквлӓ мыч валым мыч цилӓн цӱдееннӓ дӓ ӹшке ӹшкӹмӹм хваленнӓ — вет ӓрня вел Шурыш толмыкнажы эртӹш, а йӹрвеш уже ик шуды лаштыкат ак куш. Цилӓ сӓрӓн салымы, вуйта нӹжӹн лыкмы, шуды коштымы-авартымы, дӓ кӓвӓнвлӓш оптен-ташкен кузыктымы! Тевеш ӹнде корны сагаок кӱкшӹ кӓвӓнвлӓ шалгат, изин-олен лудемӹт, тел якте хресӓньвлӓнӓм ӹнде вычат...
Тӹнӓм, иктӓ ӱштӹ аяран кечӹн марывлӓнӓ тиш имни тирвлӓ дон кыдал миӓт дӓ шудым кӓвӓнвлӓ гӹц возывлӓш пиш пӹсӹн, шеньӹк паштек шеньӹкӹм, ташкен-лаптыртен оптат. Шукырак пырыжы манын шудым кӱшӹц палшыквӓрӓ дон пӹзырӓт дӓ чангым мычашжым цаткыды вӹрӓн дон тир арата йӹр лыпшалын ушнат дӓ тӹ вӹрӓнӹм чӹмен ялштат. Ак ситӹлӓ каеш гӹнь, вӹрӓнӹм сӹсӹртӓт дӓ эче икманяр шеньӹкӹм вӹлец пиштӓт. Варажы пашкар дон ижӹ цаткыдыракын пӹзӹрӓт дӓ тирвлӓштӹм кужы цуцаш рӓдлӓнӓт. Мӹндӹр корныш лӓкмеш возы покавлӓм крӓпля дон ыдырен кечӹш шуды лаштыквлӓм валтат дӓ иквӓреш цымырен кӱш, тирешкӹ лӹвӓк шуат... Ато вет кужы корны мыч кутанвлӓштӹ чоте шиӓнгӹт... Но, сойток изи шуды пучкавлӓ тир кырны мыч ямын кодыт, а морен-калявлӓ йыдым тӹ тотлы шудым качкаш погыненӹт - пышкыды лым вӹлан кишӓвлӓштӹ вел кодыт: морен кишӓ раскыдынок каеш, каляжы пиш тыгыдын - вуйта лым вӹлвӓлӹм керемет-ыргызы уждымы шӹртӹ доно ырген...
...Яра, тидӹ телӹм вел лиӓлтеш, а покажы вет вадемшӹ жепӹн хресӓньвлӓнӓ ӱл алыкыш кыдал миэвӹ. Цилӓн анжыктыдеок ӹшке пӓшӓштӹм пӓлӓт. Вӓтӹвлӓ тетявлӓштӹм сагаштырак шагалтен кошкыш шуды кӓштӓвлӓм крӓпля дон цымыраш тӹнгӓлӹт, дӓ пиш йӧнӹн капналат... Капна паштек капнам - когон пӹсӹн аралат...
...Иктӓжӹ шуды лӹвӓц амален кишӹ кӹшкӹм мол ыдырен лыктеш, дӓ трӱк лӱдӹн колтаат йукын царгыжаш тӹнгӓлеш. Тӹ кӹшкӹм анжаш изижӓт-когожат тӧрӧк цымырнат дӓ шӹренжок крӓплявлӓ дон шин пуштыт — кӹшкӹвлӓ гӹц цилӓн пиш лӱдӹнӹт...
...«Пӓшӓ ак вычы! Ӓлдок-ӓлдок пакыла капналенӓ!» - иктӓ шонгырак пелештӓ дӓ тӹнӓм цилӓн кӓштӓвлӓштӹ мыч шӓланӓт дӓ пакыла эче пӹсӹрӓкӹн шудым ыдырат...
...Лач жепдеок колыш кӹшкӹ вел оты лӹвӓлӓн киэн кодеш — йӹлгӹжшӹ кӓп вӹлӓнжӹ уже шӹнгӓ дон кыткывлӓ погынаш тынгӓлӹт... Качкышым моныт... Ӹлӹмӓш дон колымаш пиш цаткыды кӹлӹм кычат, ане вет?!...
...Теве сӓрӓннӓ йӹр ик шуды лаштыкат ӹш код — капнавлӓ вел лыптык-лаптык кузен шӹнзӹнӹт... Ӹнде кӓвӓнлаш келеш!..
Цаткыды марывлӓ шеньӹквлӓм йӓмдӹлӓт, мытык вурдан дон кужы вурданат лишӓшлык.., тӹшкӓ логӹц тавар йук шакта — кӓвӓн ӹрдӹм йӓмдӹлӓт...
Имнивлӓм туарат, но амытыштым имни шӱэшок кодат дӓ тарта вӓреш кок монгырешӓт кужы вырӓн мычашвлӓм ялштен шындӓт. Техень йӧнештӓрӹмӓшӹм йори кого капнавлӓм кӓвӓн вӓрӹш шӹдыртӓш лижӹ манын ӹштенӹт.
Ти пӓшӓжӹ ӹрвезӓшвлӓ лошты сек яратымы ылын. Тӹдӹ верц тетявлӓ ӹшке лоштыштат когон кредӓлӹнӹт дӓ имни хозавлӓжӹмӓт, кыце мыштенӹт, кынамжы мӓгӹрӓлтен мол, сарваленӹт... Тенге вет - имни дон ровотаяш цилӓн яратенӹт... Лоштышты мӹнят ылынам...
Толкан марывлӓ кӓвӓн вӓрӹм айырат, вара покшаланжы кужы кӓвӓн ӹрдӹм рокыш шыралын шагалтат, вӓржӹ лапатарак гӹнь кӓвӓн пындашеш эче шӓнгӹм шӓлӓтен шуат...
Тӹ жепӹн уже имниӓн ӹрвезӓшвлӓэт пӹтӓриш капнавлӓм канден кодатат, мӹнгеш - весӹвлӓлӓн, икӓна иктӹм эртен кыдалыт, цӓрӓ ялышты дон имни монгырым йышкырат, сермӹц мышач донат лыпшат, йукын-шишкалтенжӓт чоте патырланат...
Анжыдок уже ӱлӹк тӹрген нӹнӹ йӹпшвлӓштӹм капна лӹвӓк шырат, вӓрӓнӹм йӹпш мычашвлӓ йӹр лыпшалыт дӓ покшал кытжым капна вӹк шуэн имништӹм тарвӓтӓт... Тӹ имнивлӓнӓ чоте ышан ылевӹ — трӱк мол ак тӹргеп, лач изин-олен тӓрвӓнен вӹрӓнӹм чӹмӓт, дӓ вара вел, нелӹцӹм шижмӹк, цӹтӹрнӓлтӹт, пышарен мол колтат, дӓ кого капнаэтӹм вӓр гӹц тӓрвӓтӓт...
Капна вӓреш кодшы шудым тӧрӧк ӹдӹрӓшвлӓ (техень мыжырвлӓ лоштат вет соты яратымаш йук лыкдеок шачын... ой-ёй, шачын-шачын...) крӓплявлӓ дон постарат дӓ сагашы капнаш шуат. Тенгеок шыпшедӹм корны мыч ямын кодшы лаштыквлӓм погат — ик кишӹ вургат алыкеш ӹнжӹ код...
Теве тӹнгӓлеш! Кок-кым мары иквӓреш капнаш шеньӹквлӓштӹм пиш келгӹн шыралыт дӓ дружнан тӹ капнам кӱш лӱктӓлӹн вуйышты гач лач кӓвӓн ӹрдӹ сагарак шуат. Тенгеок вес монгыр гӹц капнавлӓ кӓвӓн вӓрӹш чонгештен миӓт... Кӓвӓннӓ пиш пӹсӹн кушкаш тӹнгӓлеш...
Ти жепӹн кок-кым пӹсӹ сӓмӹрӹк ӹдрӓмӓш/ӹдӓрӓш кӓвӓнӹм ташкаш кузат — крӓпля дон кӓвӓн ӹрдӹ йӹр шудым шӓлӓтен шӓрлӓт. Вуйыштым савыц дон шӱ йыр пӹтӹрен шӹнденӹт - ик цаштыра вургат нӹжӹлгӹ вӓрвлӓм ӹнжӹ тыкӓл...
Э-э-эх! Махань сӹлнӹ ӹштӹмӓш тӹнгӓлеш! Вуйта тагынамок тамахань мужан вуйлатышы халыкнам курым гыц курымыш ти пӓшӓм ружген ӹштӓш тымден.
Техень цӱдӓ йиш театр ӧрдӹж гыц анжаш гынь пачылт кеӓ...
Сӓрӓн... Аяран... Йӹлгӹжеш Шур... Йӹр симсӹн валгалтеш... Коэштӓлтеш уала... Мардеж пӹлӹм вӹстӓрӓ... Пӹл вашт кечӹялвлӓ лактӹн ӱлӹк валат — вуйта кӓван ӹрдӹвлӓ... Пӹлвлӓжӹ цӱдӓ кӓвӓнвлӓ ганьок тӹ аяр ӹрдӹвлӓ йӹр аралалтыт...
Техеньӹ алыкышты пӧртӱ...
Алык мыч халык... Сӓмӹрӹк-ӹлӹшӹрӓк-шонгы — цилӓн иквӓреш... Крӓплявлӓ-шеньӹквлӓ шуды дон мадыт... Вӓрӓнвлӓ имнивлӓм капнавлӓ дон ушат... Капнавлӓ кӓвӓнвлӓшкӹ пыратат ямыт... Ӓйӹнӹш атыл вел корныштым анжыкта — кӱшӹцӹн лач кечӹяллаок каеш... Кӓвӓн ӹрдӹвлӓ мыч, кечӹялвлӓ мыч, кӱшкӹлӓ кузат кӓвӓнвлӓ...
...Теве остатка шуды лаштык кӓвӓн вуйыш кузен вазы, пӹркем артемвлӓ кӓвӓн ӹрдӹш чиктен сӓкӹмӹ, кӓвӓн ташкышы сӓмӹрӹк ӹдӹрӓшнӓ кӓвӓн вуй гӹц йошт - йыжнен вала... Лач вырт-варт, пыйырт вел пачылт кеӓ ош кужы ялжы, но йӹр шалгыш млоецвлӓм тӹ ужмаш валгынзышлаок йӹмыктара дӓ яратымаш коэ тӧрӧк йӓнг кӧргӹвлӓм лыпшаш тӹнгӓлеш...
Техеньӹ алыкышты халык...
Тӹ шуды ӹштӹм жепӹн Кырык Мары халыкын сек соты шанымашвлӓ шолын-аварген лӓктӹт дӓ кечӹял мыч пӹлвлӓ лош кузен пиш кӱшнӹ курымеш перегӓлтӹт...
…....
Мӹнь Шурышты кол кычаш пиш когон яратенӓм... Пӓшӓ паштек, пӹцкемӹшӓлтмеш, качдеок мол, яратым вӓрӹшкем цӓрӓ ялаок каштыра атыл мыч кыргыжам ыльы дӓ ӓнгӹремӹм йӹлерӓк сӹсӹртен тӹдӹм тыр вӹдӹш чиктӹм йӹл доно шуэм...
Вара ошма сирӹштӹ пиш тырын, вӓр гыц тӓрвӓнӹдеок, шӹнзенӓм, дӓ пӹцӓлгӹш вӹд вӹлнӹ капцакаэм яммеш йук лыкдеок вычен кердӹнӓм... Кынамжы тембӓл тӹшкӓ шайылны кого кол шувырталтмы йукым колынам — тӹ колым солана мары, сек мастар коллоэц Филимон, кычен дӓ сирӹш лыйге шыпшын лыктеш...
Ӹшкежӹ амат ӓшындӓрӹ — иктӓ кого колым кыченӓм вӓл, но шӹренжок мӹлӓм лач тыгыды якшарсӹнзавлӓ, алангывлӓ дӓ кӹршвлӓ вел попазенӹт... Но, вуй кӧргешемжӹ кол вӓреш вес йиш ӓшӹндӓрӹмӓшвлӓ раскыдыракын перегӓлт кодыныт...
...Йыд вецӹн ирвекӹ шӹдӹрнат шӹдӹрвлӓ...
...Тӹтӹра Шур сирӹм ӹштӹрӹш пӹтӹрӓ...
...Пышкыды мӹшкӹр дон кол ошмам ыдыра...
...Пыш вӹдӹм пӹчкедӓ, вешлӓ дон йышкыра...
...Якшаргыш пӹл тӹрвлӓ шӓрлӓнӓт шылдырла...
...Тӹтӹрӓм шӓлӓтӓт цӹтӹртен кӹдӹрвлӓ...
...Ӹжӹвӹр шӹжвӹк дон хытырат пӹльдӹрлӓ...
...Уала йӹлгӹжшӹ вӹдъялым тӹкӹлӓ...
...Ти лыдышем лач имештӹ шачы — вуйта курым вашт перегӓлт кодшы ужмашвлӓэмӹн тӹшлӹк...
...Яратым алыкемжӹ тагынамок вӹд лӹвӓлӓн ямын вет — тенге гӹнят..,
...дӓ вӓрӹштӹжӹ воксьок вес йиш ужмашвлӓ ӹнде кайыт - тенге гӹнят...
...Ужам!..
...Колам!..
...Шижӓм!...
…....

.
Икманяр и перви мӹнь эчеӓт тура Йыл сирӹшкӹ мишӹм дӓ кӱшӹц алык йӹр анжен шалгышым... Техеньок мардежӓн кечӹ ыльы... Но, коэштӓлтшӹ ыжар алык вӓрӹштӹ пыдыранзык вӹд коэвлӓ вел нелӹн коэштӓлтӹнӹт... Йыл сирӹм цӓрнӹдеок лыпшен нӹнӹ вуйта Кырык Сирнӓм урыктен пӹтӓрӓш цаценӹт... Пеледшӹ шуды пыш тагынамок ямын - шапыш кол пышым вел вӹдӹжгӹ мардеж йӹрвек шӓрлӹш...
Шим тангатавлӓ уршы рок гӹц лӓктӹн шыгерлӓ гӹц лӓкшӹ короплӓок кайыныт,.. важвлӓ дон туан мӱлӓндеш пижӹн кодаш цаценӹт,.. но вара сойток вуйын-пачын шун вӹдӹш вален вазыныт дӓ важвлӓштӹм лӱктен, вуйта сарвален, курымеш тӹнгӹнӹт...
Сӹнзӓвӹд лӓкмеш анжышым дӓ тӹ йӓнгдӹмӹ вӹд лывӓлнӹ пишок моаш цацышым - кышты вӓл ош мӹнер амашвлӓна тӹнӓм, вӹцлӹ и перви, шалгенӹт???..
Мӹрзӓнӓй-алык, Картук-алык, Кыльыкал-алык...
Вес сола вӓрвлӓмӓт пӓледӓ гӹнь сӓмӹрӹквлӓлӓн анжыктыдай...


Пурым шанен...

3 комментария:

  1. Елена Кашутина14 ноября 2017 г. в 05:13

    Пиш интересный статья. Мыньат Йыл алыкышты лин шоктенам. пытаришы ганажы - 1979 ин, тынам амаш оролаш веле мамнам валтеныт ылын 10 иашвлам, а кокшы ганажы - 1980 ин. Тынамжы пел пай шудым пуэныт, шудым авартен, ыдырен каштынна. Но тамалын-анят тынам Чапай колхозын ик алык ылын, кышкы Салымсола, Климансола, Цартак, Картук, Мамыке, Мырзанай, кым Кыльыкал солавла ушненыт, амашвлаштат йыгыре шынзат ыльы. Пиш яжо ашындарымаш кодын.

    ОтветитьУдалить
  2. Тау, шотеш пиштӹмӹ Елен(а)! (марла семӹнь, "Елен", лӹмдӓм сирем гынь ада орланы?..)
    Тӓжӹ лач вӹд лӱктӹм анзыц Йыл алыкыш каштында ане? Ӹне ӓшӹндаредӓ вӓл тӹнӓмшӹ халыкын тыргыжланымашым? Вет Изи Шӹндӹржӹ мол тышток - Чапай колхозын алык сагаок ылын... Махань кого ойхы тӹ сола ӹлызӹвлӓлӓн тӹнӓм лиӓлтӹн, ай-яй... Кышты вара нӹнӹ кӹзӹт ик сола гӹц йӹрвеш шӓпнен ӹлӓт?... Омынвлӓштӹ шӹренок нӹнӹм мӹнгеш яратым солашкы кандат вет... Техень эдемӹн шӱм кӧргӹ - иктӓт тӹдӹм ваштелтен ак керд... Ат шаны гӹнят шӱм сойток кыча...

    ОтветитьУдалить
    Ответы
    1. Елена Кашутина5 марта 2018 г. в 05:19

      Пуры лижӹ, Генай! Мане, мӓ Йыл алыкыш каштынна. Мӹлӓм тӹнӓм 12 и веле ылын. Когораквлӓн тыргыжыштым пӓлӹделнаат эче.

      Удалить