ШУР (поэма)-кӧтӹртен

Ондрин Валька, Йынгы-Кушыргы

1.
Кӓнгӹж, кӓнгӹж, толын кӓнгӹж,
Коэштӓлтеш ыжар тангыж.
Тене шурны кушкын пуры,
Йӓмдӹлӓлток халык Шурыш:
Алык лошкы, ирӹк лошкы;
Пыры имни тарта лошкы.
Ялшты, ӓтят, крӓпля-сӓвлӓм.
Опты, ӓвӓт, ма-керӓлвлӓм:
Пиштӹ шокшы санзал-киндӹм-
Тарам, мыным, селмӓгиндӹм.
Тыргыж лошты лиэш ямаш...
Кышты вара мӹнер -амаш?
Эх, мӱлӓндӹнӓ-ӓвӓнӓ,
Угӹц тене йӓнг тӓрвӓна.
Цевер коддок когораквлӓ,
Кычы ӹнде кидӹш сӓпвлӓм.
Анзык лӓктӹмӓ тӓлгӱдӹ,
Шӹцок токына пашкуды!
Ну-о, тӓлгӱдӹ яжон чымы
(Эхо-хо, перегӹ йымы!).

Имнин пачыжы ялаван,
Ныр дон сӓртӹлеш арава.
Малын шӹнзӹмӹлӓ тырын,-
Тӹнгӓл колтенӓ мӓ мырым.
Мыры семӹнь тьыри тьырга,
Кӱ-йӓ техень годым тырха?
.........................
3.
Шуды сӓрӓн, шуды сӓрӓн,
Пӹчкеш пӹсӹн шудым сӓнӓ.
Шуды сӓрӓн, шуды сӓран,-
Йога пӱжвӹд, ат керд цӓрен.
Ире пыра онгыш шӱлӹш,
Мӹнгеш-анеш каштеш пулыш.
Лӓктеш покан шуды начкы,
Шижӓт-ма кужынер качмым?
Мадыш агыл шудым салаш,
Келеш тиштӹ йӧнӹм пӓлаш.
Салы-салы сӓэм пӹсӹн,
Салы-тотлы шуды пышым.
Яжон-яжон кӓпем ӓйем,
Пӹсӹн-пӹсӹн салы сӓэм!
.....................
6.
Тыргыжтара йӓнгӹм сӹлнӹ,-
Ирӹк! Ирӹк алык вӹлнӹ!
Шолеш алык вӹлнӹ пӓшӓ,
Кодеш кужын тидӹ ӓшеш.
Ялахайжы тиштӹ уты,
Ягылталтын крӓпля вурды.
Ваштыл-мадын, мырен мырым,
Авартымывлӓм цымыры.
Пыры кӧргӹш, Шурын шытыр,
Погы шудым вӓтӹ-ӹдӹр!
Погы-сӓртӹ, ӹштӹ арам...
Шеньӹк кидӓ толок мары.
Кӹртним шудышкы шыралок,
Капнавлӓэтӹм аралок.
Кыдал толок ти турешкӹ
Капна шшыпштышы мыктешкӹ.
Кечеш йылен шӹнзӹн шӹргет,
Имни туп гӹц валы-тӹргӹ...
Изи веле, ыжат, кӓпет,
Кидеш кычет уже сӓпӹм.
Капна йӹретшӹ сӓрнӓл,
Йӹпшӹм шудышкы шырал,
Виктен имним корнет доно,
Тек йыжгыкты кӓвӓн докы.

Мадеш, тьолгыж, шеньӹк парня,-
Ӹштӓ шукым кукшы ӓрня.
Ӱлӹк-кӱшкӹ каштеш шеньӹк,
Тӓрвӓнӹлеш халык чӹньӹ.
Кок покашкы шуды шӓпнӓ,
Шыпштен толок эргӹ капнам.
Вуйым кечӹ гӹц перегӹ,
Вуйыш ошым чи пӱэргӹ.

У кӓвӓнӹм кӹшкӓт-шӹндӓт,
Янгылыде пӓшӓм ӹштӓт.
Кузы шуды кӓван кӱшкӹ,-
Керӓл лиӓт телӹм ӱштӹн.
Телвлӓ тиштӹ ылыт кужы,
Шалга телӹм вольык шужен.

Мыльгы, кӱшнӹ савыц-ошы.
Кӓвӓн ташкышылан шокшы.
Патыр- вӓтӹ, тергӹ-тергӹ,
Йӧн дон шудым пиштӹм шергӹ.
...Кӱктӓ-кӱктӓ шокшын тыр,
Пӱжвӹд шӓпнӓ кӓвӓн йӹр.

Ситӓ гыце шамак-пидӹш,
Лиэш-ма келесӓш тидӹм:
Кердеш-кердеш халык мыштен.
Кердеш яжон пӓшӓм ӹштен.
Уж-йӓ, тидӹм корныгешӹ,
Тидӹм анжен, когоэшнӹ.
Хоть-кынамын, хоть-маханьын
Ак керд шкӹмжӹм ямден мары.
Пуры, пуры лижӹ пӓшӓ,
Ӹлӹмӓшнӓ лижӹ цӓшӓн!
.....................................

Ондрин Валька . "Шур" поэма гӹц лаштыквлӓ, 1990.("Шамак" книгӓ гӹц нӓлмӹ, Й-Ола, 1993.)

Шӹргӹн дӓ каремвлӓн пурлыквлӓ...

Пал Генай, Йынгы-Кушыргы

Солана ӹлӹзӹвлӓ шӹргӹштӹ дӓ карем шӹргӹ лаштыквлӓ мыч со тама йиш керӓлвлӓм кӹчӓл каштыныт - кӓнгӹжӹм, шӹжӹм, телӹм дӓ шошымжат...
Лым шылен пӹтӹмешок мастарвлӓ уала ваштырым пычкедӓш каштыныт. Йыдымет лым вӹлвӓл кӹлмӓ дӓ цаткыды кӧштӹр дон кечӹвӓл якте ечӹ дон вел агыл, ялынжат кашташ лиэш ылын. Кечӹ лӓкмешок изи тирӹм шыпшын марывлӓ шӹргӹш пырен кеӓт, уала тӹшкӓвлӓм лапата вӓрвлӓ мыч кӹчӓл мот, дӓ изи тавар дон ӓль пӹсӹ кӹзӹ дон лывыргы ваштырвлӓм пӹчкеден тирӹштӹм темӹктӓт... Вара тонышты тӹ ваштырвлӓ гӹц цилӓ йиш корзинвлӓм, ӓль кол кычаш керӓл пошвлӓм тодын-пидӹн ӹштӓт.
Цилӓ ийш вурдывлӓм дӓ равывлӓмӓт шӹргӹ йӹр марывлӓнӓ кӹчӓл каштыныт. Помидор тӹшкӓм тӹкӹлӓш ярал пандывлӓм уже лым шылымык роэнӹт.
Тетявлӓ дӓ сӓмӹрӹквлӓ пӹтӓриш пеледӹшвлӓм дӓ качкаш ярал пычвлӓм постараш яратат ыльы. Кынамжы ӓвивлӓштӹ урвач-шудымат постараш ядыныт. Тӹ шудым вӓтӹвлӓ пӧрт седрӓм мышкаш кычылтыныт. Урвач-шуды пучкам цӓрӓ ял дон ташкен начкы седрӓ вӹлвӓлӹм ыдыренӹт. Техень пӓша паштек седрӓэт уэмшӹ гань - ире дӓ ошы лин шӹнзёш...
Эче шошым мӱӓн куги вӹдӹм йоктарен погенӹт. Пӱшӓнгӹм ражтатат раж лӹвӓц куги каргыж гыцок вӹдӹлмӹ ӓтӹм сӓкӓт. Мастарвлӓэт чоте яжо каргыж ӓтӹвлӓм ӹштен мыштенӹт. Изи ражымат кодыделыт - цилӓ вӹд кӧргеш перегӓлтын. Варарак, ӹлӹштӓш лӓкмӹк, ваштар вӹдӹм тенгеок погаш тӹнгӓлӹнӹт. Тӹдӹжӹ эче мӱӓнрӓк ижӹ ылын.
Эче лым шылымык, сек пӹтӓриш жар шӹтӹквлӓ лӓкмӹк, вӓтӹвлӓ тетяштӹ дон иквӓреш шӹргыш седӹрӓ-шудым кӹчӓлаш каштыныт. Тӹ шуды дон пиш тотлы лемӹм шолтенӹт. Санзалан сасна пай доно мол пиш яжо лем ыльы, ӓшӹндарем. Тӹнӓмок карем тӹрвлӓ мыч шапшуды лӓктӓш тӹнгӓлӹн, дӓ когон тотлы цажвыч. Ты пычым мӓ изи годым когон яратеннӓ...
Йыдал мастарвлӓ пыйырт кажланымык пистӹ тӹшкӓ лош пырат дӓ вӹцкӹж ваштырвлӓм роэн кого охапкаш постарат. Вара ты охапка дон кошкыш неркӓш пырен шӹнзӹтӓт ним вактыт. Паштекӹштӹ техень неркӓвлӓм мӹндӹрцок ужаш лиэш - жар сирем лошты ош пистӹ пандывлӓ когон раскыдын кайыт.
Тӹ жепӹнок кого пушӓнгӹвлӓ гӹц каргыжым вактын айырленӹт. Осовын пистӹн, кугин дӓ шолын каргыж керӓл ылын. Шол кӹр гыц кырышвлӓм ӹштенӹт - ыргенӹт тӧррӓк манаш гӹнь. Кыце кӹрӹм ӓенӹт, махань ни доно ыргенӹт? Тидӹм кӹзӹт иктӓт ак ӓшӹндӓреп векӓт...
Пистӹ каргыжым кужы пренявлӓ гӹц вактын-вактын айрлымы паштек ик кого араш цымыртат. Вара тӹ арам пӱӓш, вӹд лӹвӓк шӹшкӹт. Цаткыдын кӱшыц тореш равывлӓ дон пӹзӹртен шӹндӓт. Равы мычашвлӓжӹм пӱӓ пындашыш шин пыртым кагаквлӓ дон кычат. Кангӹж гач тӹ каргыжет вӹд лӹвӓлнӹ нӧрен киӓ - шыкта. Тӹ йӓр-пӱӓвлӓштӹ вӹджӓт шапа, когон худа пышан лин шӹнзеш. Колжат тӹ вӹдӹштӹ ӹлен кердте векӓт - жававлӓ вел мырен шӹнзенӹт. Ик-кок тӹлзӹ эртӹмӹк тӹ каргыжетӹм вӹд лӹвӓц лыктыт дӓ сирӹшток мацалангдаш керал кӹрӹм айыртат. Тӹ кӹр гӹц вара мацалам ӹштӓт, каргыжжы дон куды левӓшӹм леведӹт, ӓль левӓш тӹреш валым сӓкӓт юрвӹдӹм огол вачкыш погаш.
Эче кӹрвлӓм тир дон арава пындашвлӓэш шӓренӹт - кӹшкӓр вӹлӓн ялштен пижӹктенӹт.
Кӓнгӹж толмык цилӓлӓн ӓмпичӹш шукы йиш пандывлӓ, ваштырвлӓ, цеценвлӓ керӓл лин шынзӹт. Помидорым, ымылам кӱш кушташ, дӓ кек лӱдӹктӓш чучылвлӓм шагалташ келеш вет. Пичӹм торлӓш равым роат, цецен пичӹм шыпшыт, сӓвӹвичӹм тодыт...
Ӓнгӹрваштырвӓм пӹркем тӹшкӓ лошты кӹчӓлӹнӹт. Кыдыжы кужы дӓ вӹцкӹж кугигӹц ӹштенӹт. Тӹдӹ эче яжорак ылын векӓт - цаткыдырак дӓ кужырак. Йыл алыкышты, ӓшӹндӓрем, шукынжок куги ӓнгӹрваштырвлӓм кычылтыныт.
Шокшы толешӓт изи дӓ кого мӧрӹм погаш кеӓт. Изи мӧрет шӹргӹштӹ дӓ кугилӓ каремвлӓштӹ яжон кушкеш. Когожы - кукшы карем лепкӓвлӓ мыч, алыкыштат чоте кӹрӓнӓлгӹмеш якшарген кӱэш. Тетявлӓлӓн мӧр погым жепжӹ когон сусу ылын! Вара ӹнгӹжӓт тӹшкӓ лошты кӱн шӹнзеш, ломбы кӹцкӹ тетя ышмавлӓм шимеммеш чиӓлтӓ.
Шудым ыштӓш - пиш кого пӓшӓ! Изижӓт-шонгыжат, цилӓ сола халык ти жепӹн кечӹ кыт воксьок ак йӓрсеп. Ирок салат, кечӹвӓл якте авартат, вады якте ыдырат-капналат-кӓвӓнлӓт. Шӹргӹ сӓрӓнвлӓ мыч сӓ яным йук шакта, имни сынзал колта, хресӓньвлӓ ваштылын-хылдымактылынок чоте пӹсӹн пӓшаштӹм ӹштӓт. Шур дон Йыл алыквлӓ мыч ош мӹнер амашан солавлӓ лӓктӹн шагалыт. Кырык Сир шудым ӹштӓ!

(варарак пакыла сирем... ӓшӹндӓраш палшедӓ гӹнь лӹмдӓм пиш сусун тишӓк анжыктем! Тау!)