Йылымбал

(Шӹргӹ пурлыквлӓ - 3)
Пал Генай, Йынгы-Кушыргы

Йӓктӹ — Кырык Сир халыклан сек керӓл пушангӹ курым вашт ыльы дӓ кызӹтжӓт когон керӓл ылеш. Цилӓ сола пӧртвлӓ йӓктӹ преня гӹц чангымы ылыт. Дӓ кӹрпӹц томавлӓжӓт йӓктӹде строялт кертделыт — седрӓ, левӓш, кӹдежвлӓ дӓ эче шукы кӧргӹш дӓ тӱнӹш вӓрвлӓ йӓктӹ ханга дон брусвлӓ гӹц ӹштӹмӹ ылыныт.
Ӓшӹндӓрем ӱштӹ телӹм солана марывлӓ имни дон тиреш арален кужы пренявлӓм Йылымбал гӹц шыпштент кандат ыльы. Преня тӹнгвлӓм тирӹш пиштӓт, а вӹцкӹжрӓк мычашвлӓжӹм - пӧцӓнгыш. Тӹ возывлӓ когон кужы ылыныт — лач кӹзӹтшӹ фуры машинӓ кытанок векӓт.
Ти пӓшӓм Кырык Сир хресӓньвлӓ телӹм вел ӹштенӹт. Ик-кок ӓрняэш тоцышты лӓктӹн кеӓт — тама йиш качкышым нӓлӹт, тирӹш шуды арам шуат, фуфайкы выц кужы тылыпым чиэн шӹндат дӓ имним лыпшалын йож лоэш шылен ямыт... Иктӹ паштек весӹ, лу-луатовӹц имни тир моло иквӓреш кеӓт ыльы...
Вара, 1960-шы ивлӓ паштек, имни вӓреш тӹш трактырвлӓ дон каштыныт. Трактыр (ДТ-54) тиржӹ лу имни тир нӓрӹ преням канден кердӹн векӓт, а вара эче силанрак ДТ-75 трактыржы луатвӹц имни пӓшам ӹштен кердӹ сӓй. Кыдыжы тӹдӹ гӹцӓт шукым... Тевеш Ондрин Валька коментешжӹ сирӹш кыце соланан Кӱшлык ӧлицӓ вашт суасламарывлӓ пиш кого тирӹм кок трактыр дон ижӹ шыпшын Йылымбал гӹц Пошкыртыш пуралык пренявлӓм нӓнгенӹт...
Тенге вет курым гӹц курымыш Йылымбал йӓктерлӓвлӓ Кырык мары халыклан, Суасламарылан, дӓ вес Угарман монгыр ӹлызӹвлӓлан ӹлӹмӓшӹм кузыктенӹт.

Пӧрт ӹштӓш эче рехень керӓл ылын! Рехеньлӓнӓт Йылымбал купыш каштыныт. Дӓ рехеньӹм кӹрӹн -кӹрӹн, тӹдӹм вӹцкӹж йӓктӹ равывлӓэш сӓкен купышток коштенӹт. Купвлӓштеток тӹ вӹцкыж йӓктӹвлӓжӓт кушкыт ане вет. Кошкыш рехеньжӹм куп гӹц кукшы вӓрӹш лыктыныт дӓ арава дон (60-шы ивлӓ паштекжӹ машинӓ дон) Кырык Сирӹш ваштенӹт.
Тӹ жеп гишӓн пиш раскыдын Лия-ӓкӓмӹн шайыштмаш гач ӓшӹндӓрем. Изиэм годым эче икӓнӓ Мӹрзӓнӓйӹштӹ ӹшкежӓт ужынам — ньоцок пӱжӓлтшӹ имни нелӹ возым куакамын кудвичӹш шыпшын пыртыш. Араважы цицок темен шӹндымӹ - шӹнзӓш вӓржӓт укелӓ чучы. Тум вачкывлӓ, ведрӓвлӓ, йӓшӹквлӓ, мешӓквлӓ, дӓ эче тама йиш хӓдӹрвлӓ иквӓреш кӹжгӹ керем дон арава лулегӹ йӹр пидӹн шӹндӹмӹ ылевӹ...
Лия-ӓкӓм шавыр вӹлвец пыракым ӹрзӓл колтыш, ялжым йыдал гӹц сӹсӹртӹш дӓ цӓрӓ ялаок аравам йӓстӓрӓш тӹнгӓльӹ. Куакам дон коктын мӓжӓт палшышна. Вачкывлажӹ пиш нелӹ ылыныт, ай-яй! Мочна ӹш ситӓт куакам пашкуды марым сыгӹральӹ. Тӹ марын палшык дон вел тӹ вачкывлӓм арава гыц кымда ханга мыч ӱлӹк шыпшеден валтеннӓ. Иктӓжӹ уже цаклышда сӓй ма ылын тӹ вачкывлаштӹжӹ?!
Санзалтым рижӹквлӓ!!! Кожвонгы дон йӓктӹвонгы! Вес вачкывлӓжӹ пӧчӹж дон темен шӹндӹмӹ ылыныт! А рехеньжӹ уке - тӹдӹм пасна возывлӓ тӓгӱн пура кузыктым вӓрӹш нӓнгенӹт...
Анжок, Кырык марывлӓэт курымын Йылымбалкы тенге каштыныт — рехень кӹрмӹ вашт пӧчыж дон понгыжымат погенӹт. Тоцынок санзалым, вачкывлӓм нӓлӹнӹт дӓ шалгым вӓрешок поген шӹндӹмӹ рижӹкетӹм санзалтенӹт. Вес йишлӓжӹ понгым переген ат керд, ане вет!?
Пӧчӹжжӹ нимамат ӹштӹдеок тел вашт перегӓлт кердеш. Тӹ шапы мӧрӹм вачкывлӓшток, вӓскӓштӹ ӓль кӹлӓтӹштӹ урдат. Ӹшкежӓт тидӹм яжон пӓледӓ седӹ.
Лия-ӓкӓмӹн тагынамшы тӓнгвлӓжӹ, ӓль мӹндӹр родньыквлӓ, Кожламарышты ӹленӹт. Нӹнӹ дорц ӓкӓм со пӓлен кердӹн понгы дон пӧчӹж гишӓн. Кыды купвлӓштӹ яжорак пӧчӹж шачын, кыды кожла-йӹктерлӓшты рижӹк шукырак...

Шӹжӹм, и гӹц иш, изи тӹшкӓш погынен Кырык марывлӓ Йыл гач ванженӹтӓт кого Йылымбал шӹргӹш пыренӹт. Тӹштӹ шукердшен пӓлӹм сӓрӓнвлӓэш ош мӹнер амашвлӓштӹм иквӓреш цымыртен шагалтенӹт. Тӹ амашвлӓштӹ ӹленӹт, поген кандымы мӧр-понгывлӓ дон вачкывлаштӹм теменӹт, рехеньӹм (келеш гынь) куп гӹц лыктын капналенӹт.
Кыдыжы кожла солавлӓ мыч, родньыквлӓн пӧртвлӓш пыренӹт дӓ пурлык постарым вашт тӹштӹ ӹленӹт. Кынам ти традици шачын вӓл? Ой-йой, когонок перви векӓт! Кырык марывлӓ, Кожламарывлӓ, дӓ Вӹтлӓмарывлӓ курымын пиш цаткыды кӹлӹм кычен ӹленӹт витнӹ...

Сӹнзӓм чӱчӓмӓт вуйта анзыланемок ужам - шонгы кож лӹвӓлнӹ изи тыл пӹслӓнӓ — шӹкштӓ вел... Имни сынзал колта... Амаш мӹнер шим шӹргӹ лоэш тыл сотым шӓрлӓта... Шӹкш ӓнгӹр кож укшвлӓ йӹр вӹдӹлӓлт куза... Кӱш-кӱшкӹ-эче кӱшкӹрӓк... Тӹлзӹ яктеок шоэш, сарла йӹр пӹтӹрӓлтеш,.. Комбы корнеш шылен ямеш... «Кага-га-га! Ка-га-га! Ка-гак!» - мӹндӹр комбы йукым колын Лия-ӓкӓм амашыштыжы шиждеок йӹрӓлтӓлеш дӓ омыныштыжы комбывлӓ сага кечӹвӓлвекӹлӓ чонгештӓ...