Матвеева Нина
Мазикино сола
Кожламары мландӹм шукыжок шӹргӹ йӓшнӓ.
Молнам Арде монгыр дӓ Визимйӓржӓт Кырык Мары районыш пыренӹт ылын, а кӹзӹт тидӹ цилӓ Килемар районын территорижӹ лин.
1981 и анзыц Йыл Коротняк донок йоген эртен, корны Коротняк гӹц Арде якте пиш мытык - 8 уштыш нӓрӹ веле ылын, а кӹзӹт теве йӹр 35 уштышым кемӹла. Чебоксар ГЭСӹм пӱэн шӹндӹмӹ паштек, вӹд пиш шукы вӓрӹм нӓлӹн колтен, когонжок кожламарывлӓ эксӹкӹш пыренӹт, теве Коротняк, Отар сола, Дубовый дӓ вес солавлӓӓт кого вӹд лӹвӓк линӹт. Кӹзӹт Йыл вӹдшӹ Мазикино докок толын шагалын. Тиш кӹзӹт Йошкар-Ола гӹц дӓ вес вӓрвлӓ гӹцӓт кӓнгӹжӹмӓт-телӹмӓт кол кычаш толыт. Йори, гостиницы семӹнь томавлам молы тиштӹ нӹнӹлӓн йӓмдӹлен шӹнденӹт. Толыт ӓрняэш молы...
Тевеш эксӹквлӓӓт лиӓлтӹт, иктӓ лу кечӹ эртӹш, мардежӓн годым пышышты сӓрнӓлт вазын, кым эдем Мазикино туре вален кенӹт...
Телӹмӓт пиш когон кол кычаш толыт. А шӹргӹштӹ кӹзӹт пиш пӧчӹжӹм (клюквым) погат. Каляпонгым погаш Кырык Сир гӹцӓт пиш каштыт, эче мудым (черника), ӹнгӹжӹм, шим ӹнгӹжӹм (ежевика) дӓ вес мӧрвлӓмӓт погаш тиштӹ йӧн улы. Шӹргӹнӓ вет пиш паян, молнамжы моло тиштӹ шӹргӹ пайда донок ӹленӹт.
Опонгавлӓжӹ! Вачкывлӓ доно санзалтенӹт. Пӧчӹжӹмӓт мешӓквлӓ доно погенӹт. Выжалаш. Вет пӧчӹж пиш шергӹ ылын.
Урвлӓмат кыченӹт, каваштыжым выжаленӹт. Эче лый ылын. Тожы каваштыжы шергӹ. Шардывлӓӓт, мӧскӓвлӓӓт молнам тиштӹ чӹдӹн агыл каштыныт, мӧскавлӓнӓт кыды тидӹ томашты каваштышты ылын...
А кӹзӹт тинӓрӹжок уке седӹ, но остатка веремӓн пирӹвлӓ пашен шӹнзӹнӹт маныт доко. Кыды ин вет Арде сола гач моло пиры партьы эртен, пивлӓжӹ моло цилӓн ородыш кенӹт дӓ шӹлӹнӹт...
P.S. Лый - тидӹ куница, а эче ымдырвлӓм (бобр) кычат, а цӓрла марынвлӓ умдыр маныт, каваштышты калпак ыргаш молы яра. А понгы шотышты эче рижӹкӹм, крузым когон шукым бачкывлӓ дон санзалтат. Пӓлӹшӹвлӓжы сакой керӓл шудывлӓм шӹргӹштӹ погат, а лымегож (можжевельник) гӹц момоца пыраш веньӹквлӓм молы пидӹт. А Мазикины лишнӹ, Арде ӓнгӹр сага, каждый ин кӓнгӹжӹм "Земля предков" фолькльорно-этнографический айо эртӓрӓлтеш.
ПИ (ямак)
ОтветитьУдалитьИктӹ, кокты, кымыт, нӹлӹт,-
Кырык кӱшнӹ шӹнзӓ кӹлӓт;
Ылеш кӹлӓт тумын ач,
Амасашты сыравач.
Кӹлӓт кӧргӹштӹжӹ ямак,
Амасажым пачшы - шамак.
Амасажы лижӹ виш -
Кыргыж кузенӓ мӓ тиш!
Мона ма керӓл шамакым,
Лыкташ питӹрӹм ямакым?
Теве-теве, тӓгӱ кердӹ:
...Ылын тидӹ пиш шукердӹ.
Ик солашты ӹлен пи,
Кого, костан, луды пи.
Пален пӓшӓм пиш яралын,
Пыт пӧрт-кудыжым оролен.
Ӹнян ылын пи хозалан,
Вӓтӹжӹлӓн дӓ ӓзӓлӓн:
Шалген шекде кечӹн-йыдын
Кудывичӹштӹжӹ шӹдын.
Но лиӓлтын самынь иктӹ
(Тиш пӹлышвлӓм ӹнде виктӹ):
Шарык ирок шушыр лин-
Агыл моло "пӓшӓ" пин?
Ӓнят, самынялт, тӹргештен?
Хоза пи вӹкӹ шӹдешкен:
Кого пандым шуэн колтен,
Капка тӱгӹ лыктын колтен!
Пи тӹнӓм когон орланен,
Седӹндоно пиш церлӓнен.
Кӱ-йӓ, тӹдӹн ойхым ужын,-
Ӧрдӹжӹштӹ каштын, шужен.
Пырен кеет ӹнде кышкы?
Толын миэн пи шӹргӹшкӹ:
Калям молы трӱк роалта,
Морен кычашат шаналта.
Теве ик моренӹм покта-
Поктен веле тӹдӹм шокташ...
Тӓгӱ пырен кеӓ анзык
(Кӱ техеньӹ, корным ванжа?)
Пӱжӹм шӹдӹн-шӹдӹн пыреш-
Ой-ой, ылеш тидӹ пирӹ-ш!
Цаца тӹдӹ лач шкӹлӓнжӹ,
Ух-х, кые шыклана, анжы!
Пинӓ толшы вӹк кечӓлтеш,
Тӹдӹжӓт ваштареш лӓктеш:
Пырын, кӓпвлӓштӹм шыпшедӓт,
Иктӹ-весӹм лач кышкедӹт!
Шалгат ваштарешлӓ тӹрген
(Морен тагынам сӹсӹрген):
Когон-когон коктын цацат,
Иктӹ-весӹм вуйта царгат.
Вара виштӹ нӹнӹн пӹтен,
Киӓт иктӹ-весӹм шӹкен:
-Яра!-шӹрен шӱлӓ пирӹ,-
Ылам мӹньтагачы пуры...
Ам ли тӹлат мӹньӹ тышман,
Ам вӹрӓнгдӹ такеш ышмам...
Пирӹ ат ыл тӹньӹ, ужам,
Пачетшӓт- лаштыра, кужы...
-Пирӹ ам ыл, тидӹ тенге,
Ат ыл тӹньӹ мӹлӓм тангем.
Ӹнде сӹнген ат керд гӹньӹ,
Мам когонжы ырлет тӹньӹ?
Изиш эртӹмӹк верема,
Коктын тагыце пуремӹт:
Киӓт шушырвлӓштӹм нылен,-
Тенге шӹргӹ лошты ылын...
Пирет пим сагажӹ ӱжӹн:
-Мам ӹшкетет каштат шужен?
Ке сагаэм пирӹ партьыш..."-
Шаям тенгелӓ кашартыш.
Мам тумаен пинӓ, пӓлок:
-Яра,ӹне,- манеш,- ӓлок..."
Ӹшкедурешӹжӹ шудалеш,
Пирӹ паштек гӹнь кыдалеш.
Пи дон пирӹнӓ иквӓреш
Теве толын пырат вӓрӹш:
Пивлӓм пирӹвлӓ вет пӓлӓт-
Тиштӹ пинӓм тӧрӧк ӓрӓт!
Яра кандышет талаша:
"Мӹньӹн,- манеш,- пи, пелӓшем.
Мӓ сагана лиэш керӓл,
Кӹтӧм моло кердеш сӓрӓл!"
Ядаш миӓт КОГО докы
Удалить(Пи ӹжӓлӹн шалга покан).
Теве КОГОн вычат шаям,
Тӹдӹ шӱжӹм олен ӓйӓ:
-Яра, тидӹ тенге лижӹ
Мӓ сагана каштшы пижӹ!
Вот кыцелӓ лин-ӹштӓлтӹн,
Пинӓ пирӹшкӹ сӓрнӓлтӹн...
Изин-олен кӓнгӹж эртӓ,
Вара шӹжӹ. Лым уж пӧрта.
Пирӹ партьышты пи ӹлӓ,
Йӓнгжӹ пилӓок со йыла.
Тӹдӹм лач керӓлеш кычат,
Шке веремӓм зверьвлӓ вычат.
Сӹгӹрӓлӹт вадын тӹдӹм:
-Кенӓ мӓ солашкы йыдым.
Тӹнь кешӓшлык ылат анзыц,
Кышты шарык улы, анжаш!
Пӓлет шотым тӹньӹ тӹштӹ,
Тенгелӓн разведкӹм ӹштӹ.
Сӓрнен толмыкет, пу юкым,-
Линӓ пӓлӹ- шарык шукы.
Колышт нӓлеш тидӹм пинӓ:
- Яра, келеш гӹньӹ, кенӓ...
Угӹц шукым ӓшӹндӓрӓ,-
Тенге толеш лишӹл варӹш.
Пырат нерӹш тотлы пышвлӓ-
Шке солажым пинӓ тӹшлӓ.
Вара пырен кеӓ выртын,
Шке кудвичӹшкӹ йывыртын.
Пырен вазеш витӓ сага,
Тӹштӹ ылыт шарык, тӓгӓ...
Амаса юк пӧртӹн шакта-
Кудывичӹш хоза лӓктӹ!
Эртӓ кудыш, толеш мӹнгеш
(Цилӓ кӓпшӹ пинӓн тӹнгеш),
Капка-пичӹвлӓм тӹкӹлӓ,
Сӓрнӓ тӹшкӹ-тиш тӹхӓлӓ...
Пиш жӓлӓя мары юкын:
- Костан пиэм ӹнде уке.
Такеш вырсенӓм вет тӹдӹм,
Самынь ылын мӹньӹн шӹдем.
Кышты ӹнде вӓл пиэмжӹ?
Эх, ышемжӹ, эх, ышемжӹ...
Монден ылмыжым шӹргӹштӹ,
Пинӓ хоза док тӹргештӓ.
Сусу-сусун пиш йӹнгӹсӓ-
Кудывичӹ лин ӓнгӹсӹр!
Эх, кыцела вет лиӓлтеш,
Эртӹшӓт цилӓ мондалтеш.
Шукы шалгат нӹнӹ мадын,
Келгӹ йыдыш пыра вады.
Вара пи пӓшӓжӹм ӓштӓ:
-Малын,-шана,- тидӹм ӹштӓш?"
Шанымашым нелӹм шуа,
Шке "йӹвӹртшӹм" пачын пуа:
- Вычат,-манеш,- сола лишнӹ.
Пиры партьы. Лидӹ кӱшнӹ."
Мары пижӹм пиш ниӓлтӓ,
Тагышец пичӓлжӹм валта.
Вара канда ӱжӹн йӓлвлӓм,-
Толыт шукын пичӓлӓнвлӓ.
Пиры йыхым сӹнгӓш лиэш,
Йӓмдӹлӓлтӹт вырт вӓшлиӓш.
Вӓрӹн-вӓрӹн шӹлӹн шӹнзӹт:
Ӹнде пӹсӹн анжы сӹнзӓ!
Пи мӹнгешлӓжӹ кыдалеш:
-Йӹле ӱжӹн кандем!- манеш.
Лачокатыш, изиш лимӹк,
Кайын колта ара шимӹ...
Лишкӹ-лишкӹ толеш ара,
Ӹнде келеш арам ӓрӓш,-
Пи сӹсӹргӓ айыртемлӓ-
Лӱлӹт пирӹвлӓм эдемвлӓ!
Шукы лудывлӓн кавашты
Тидӹн паштек лин солашты...
Тенге ямак мӓмнӓн пӹтӓ,-
Пиш олакын сӓрнӓ кӹтӧ.
Эчеӓт когон цӱдейӹктӹшӹц, шергӓкӓн Валька! Талантет пиш шукы, пиш кого! Тенге куштылгын шамаквлӓм виктӓрен-кычылтын мыштет, ай-яй! Кынам сирӹшыц, кӹзӹт аль первирӓк? Пасна публикациш цецашок лыктам!
ОтветитьУдалитьТидӹм 1992 инок эче сиренӓм, тӹнӓмок "Йӓмдӹ ли" тетя газетеш пецӓтленӹт ыльы, кыдым 9 май, Кого Сӹнгӹмӓш кечеш лыктыныт. Седӹндон, кыдыжы тенге ынгыленӹт: война тӹнгӓлмӹкӹ, пиш шукы Якшар Арми салтак пленӹш вӓрештӹнӹт, а кыды-тидӹжӹ немӹцвлӓ монгырыш молы ванженӹт дӓ нӹнӹлӓн палшенӹт (власовецвлӓ, полицайвлӓ линӹт дӓ разведшколвлӓштӹ тыменьӹнӹт дӓ молат), а немӹцвлӓм сӹнгӓш тӹнгӓлмӹк, вуйым сӓкен, мӹнгеш ванженӹт. Тидӹм мӹлӓнем пленӹштӹ ылшы кырык мары поэт Павел Андрианов попен ыльы, тӹдӹ "Тӹлӓнет изи тӓнг" тетялык лыдыш сборникым сирен. Мане, солана гӹцӓт пленӹштӹ иктӓ-манярын линӹт: Кудряшов Серапион, Купри Арсень, Павливан Естаф, Харитонов Вечеславын ӓтяжӹ... молыжым ам пӓлӹ...Но мӹньжӹ ти ямакым сирӹмем годым, техень сюжет гишӓн изишӓт шаныделам. Изиэм годым мӹнь Удаловвлӓ дорц, вес сир гӹц, пӹнегӹм канденӓм ыльы, тӹдӹм ӹшкеок пукшенӓм, куштенӓм дӓ тымденӓм. Кого лимӹкӹжӹ, Шарикемжӹ( "Четыре танкиста и собака" сериал анжымы паштек техень лӹмӹм пуэнӓм), лач овчаркы гань лин, яжон пӧрт-кудынам оролен. А иктӓ нӹл иштӹ цӹвӹвлӓм балуяш тӹнгӓлӹн маныт, тӓ алталат,тӓ лачокат, а вара Шарикем ӓтям дон Тихона Мишук машино-тракторный паркышты,ӓпшӓткуды сага ялштен,лӱэнӹт, маныт. А ӹшкежтӹ акат келесеп вет эче. А мӹнь тӹнӓм тонна ылделам, армиш нӓлӹныт, а то техеньӹм ӹшташ волям ам пу ылын, а вара толмыкем, пиш когон Шарикем гишӓн ойхыренӓм. Вот ти историм ӓштен веле, техень ямакым сиренӓм.
УдалитьЛый- тиды куница, а эче ымдырвлам(бобр) кычат,а царла марынвла умдыр маныт, каваштышты калпак ыргаш молы яра.А понгы шотышты эче рижыкым, крузым когон шукым бачкывла дон санзалтат. Палышывлажы сакой керал шудывлам шыргышты погат, а лымегож гыц момоца пыраш веньыквлам молы пидыт. А Мазикины лишны, Арде ангыр сага, каждый ин кангыжым "Земля предков" фолькльорно-этнографический айо эртаралтеш.
ОтветитьУдалить