Ондрин Валька, Йынгы-Кушыргы
Арда, марлажы - Церкӹсола, тӹшкӹ Йошкар-Ола гӹц иктӓ 80 уштыш Козьмодемьянскыш кемӹ корны доно кыдалмыла. Тене тел молнамшы телвлӓ гань агыл, пиш шокшы тел лин. Теве игечӹ изиш ӱкшемден колта, лым лымындалеш, а вара тидӹм иргодеш толын шагалшы шокшы кечӹ шылатен шуа. Вара йыдым эче когон агыл ӱкшемден шӹндӓ, эче изиш лым валалалеш дӓ вес кечӹн угӹц вара шокшемден колта. Вот тенгелӓн игечӹ тене мадеш дӓ тидӹ кыдалмына корны вӹлнӓт каеш: вӓрӹн-вӓрӹн кӹлмен шӹцшӹ и лаштыквлӓ охыр асфальт вӹлвӓлӹмӓт вашталтен-вашталтен шуэн, шайыкыла эртӓт. Тенге мӹнь ӹшке "Ниссан" машинӓэм виктӓрен, Арде солашкы кыдалам. Такшым мӹньӹм Мары книгӓ издательство дӓ "У сем" журналышты пӓшӓм ӹштӹшӹ эдемвлӓ сагашты Килемар район мары конференциш нӓнгеӓт. Багажникӹш мары книгӓвлӓм дӓ журналвлӓм эче оптен шӹнденнӓ, нӹнӹм мӓ конференциш толшывлӓлӓн выжалаш сӧренӓ. Арде солажы ӹнде мары культуры ӹрдӹ кымдемеш шотлалтеш, шукыжок тиштӹ мары эдемвлӓ ӹлӓт, рушынвлӓ- 20%, эче икманяр сусламары улы. Ардештӹ лицӓлтмӹ амбулатори, культуры тома, школа, сельпо, почта дӓ эче детсад улы. Цилӓжы 165 томашты 400 утла эдем ӹлӓт.
Ардешты эче механизаторвлӓм тымдымы техникум улы, тӹдӹ тагынамшенок ылын, солана тракторист-комбайнёрвлӓ моло цилӓн тиштӹ тыменьӹнӹт дӓ нӹнӹ лошты ӓтям-ӓвӓмӓт ылыныт. Арде монгыр кырык сир монгыр гӹц пиш кого имӓн пушӓнгӹ шӹргӹ доно айыртемӓлтеш, ти шӹргӹштӹ хир йӓнлӹкӓт улы: ур, лый, умдыр (бобр), морен, ӹрвӹж, пирӹ; кынам-тинамжӹ мӧскӓмӓт вӓшлин шагалаш лиэш, маныт. А шардывлӓ моло шӹргӹ мыч лӱддеок каштыт, векӓт, кынамжы трӱк нӹнӹ машина корны вӹкӓт кыдал лактӹн кердӹт - тӹнӓм кӱн-гӹнят чӹнь кыдалшы машинӓшкӓт шыралтыт. Седӹндон, техень вӓрвлӓшты корны тӹреш йори перегалтӓш шӱдӹшӹ знакым шагалтат.
Кожла сир эдемвлӓ ти шӹргӹштӹ эче шукы йиш кӹцкӹ-ӹнгӹж, мудым, пӧчӹжӹм, понгым погат, нӹным коштат-санзалтат да тел гачеш качкаш перегӓт.
Теве ӹнде тенге Арде сола яктеӓт кыдал мишнӓ да корны гӹц шалахайыш сӓрналӹн, культура тома докат шона. Книга намалтышвлӓнӓм багажник гӹц лыктын, амасаш пырышна дӓ кого-кымда фойешты лин шагална. Тӹштӹ мӓмнӓм Арде сола администрацим вуйлатышы Алатайкина Надежда Ивановна да мары тыгырым чиэн шӹндӹшӹ ӹдрамашвлӓ вӓшлиэвӹ.
- Изиш вычалда, конференцинӓ эче икта пел чӓсӹшты веле тынгалеш,- нӹны маневӹ.
Мӓ книгавлӓнӓм йӓмдӹлен шӹндӹмӹ кужы стӧл вӹк лыкна да тӹшты вӓрӹн-вӓрӹн пиштышнӓ. Келесӓш келеш, кӹзӹт, молнамшы гань агыл, книгӓ издательствошты пецӓтлен лыкмы марла книгавлӓм, лапкавлӓшты ак выжалеп, лач техень погынымашвлӓш (концертвлӓш) кандат да выжалаш цацат. Мары халык ӹшке туан йӹлмӹ дон лӓкшӹ книгавлӓм когонат кӹзӹт ак лыд, лач кыды-тидыжӹ веле нӓлӹкалӓт. Тевеш, мӹньӹнӓт "Ярла чиӓ, вашталт миӓ" 3 книгӓэм йӓл лоэш канденӹт, а мӹнь ӹшкежӹ эче 2007 ин ӹшке оксаэм доно лыкмы "Икӓна Опанас" 5 книгӓм эче сагаэм нӓлынӓм. Оксала выжалаш агыл, такешок, кӱ ядеш, пуаш. Дӓ тевеш вара, токем тӧрӧк ик мары толын шагальы, шачынжы Йылйӓл ылам манеш доко, а ӹлӓ ти монгырышты.
- Маняраш? - яды , а мӹнь - Такешок, - маньым.
Автографым сирен пушым. Вара эче ик папи: - Э-э, пуай-пуай мӹлӓнемӓт Опанасетшым, мӹнь эче тагынамок газетеш сирӹмӹм лыдынам ыльы, кыце икӓнӓ Опанас вӓтӹвлӓ сага миж лӱлӓш каштын, а вара тӹ газетым кид гӹцем ыдырал нӓлевӹ, таки кӹзӹтат ам пӓлӹ, ма вара лин... - Пуэм-пуэм! Тенге вӹц книгӓге цилӓлӓн автограф доно сирен пушым. Вес книгаэмӓт кымытге выжаленӹт доко.
Конференцим Надежда Ивановна пачы, тӹдӹ эче мары халыкын Мер Канаш манмы организацин эдемжӹ ылеш. Вара Арде библиотекым вуйлатышы Елена Юрьевна Яковлева, район методистка Юлия Карловна Зурагаева, Ардинский школын завучшы Маргарита Васильевна Васильева, Ардински детсадын воспитательжы Наталья Юрьевна Иванова дӓ Йӱксӓр культуры томан директоржы Олег Семёнович Богданов сценыш кузен, попевӹ. Мажы кымылым валтыш, нӹнӹ цилӓн, ик юкын, мӓмнӓн туан мары йӹлмӹнӓ ти монгырышты пӹтӓш цаца, маныт. Марла лач когораквлӓ веле шайыштыт, молодёжь пеле-марла, пеле-рушла вактыт, а изи тетявлажӹ гӹнь совсемок марла ак мыштеп (лачокат, вара концертӹм анжыктымышты годым изивлӓ марла тамахань акцент доно веле кыды-тиды шамакым попалтен колтат доко). И гӹц иш мары йӹлмӹ ямаш цаца, ӹнде тетявлӓм марла ӓтя-ӓвӓ шӱдӹмӹ (заявлени) доно веле тымдаш лиэш. Мӹнь ти годым шӹм тырхы, ӹшке вӓр гӹцем кӹньӹлӹмӓт, шамакым ядым дӓ тенге келесӹшӹм: "Мӓжӹ ӹнде малын со шайыкыла цӓкненӓ, тенге цӓкнен-цӓкнен каремӹшкӹ урын валенӓ гӹнь? Ӓлдӓ ӹшке гишӓннӓ ӹшке шытырланен колтенӓ. Теве кӹзӹт как раз Россий Конституциш вашталмашвлӓм пыртат, ӓлдӓ тӹш техень вашталтышым пырташ ядына: " Обязательно, а не по желанию обучать детей в национальных школах." Ти шамаквлӓжӹ вет вара закон шӱлышӓн лит дӓ детский садвлаштат, школвлаштӓт мары йӹлмым тымдымы шотышты техень тӧрсӹрвлӓ ак лиэп. Ти шамаквлаэшем цилӓн икмагалеш шӹп лин колтевӹ, а вара ружге лапам шиӓш тӹнгӓлевӹ. Конференцим видӹшӹ шамаквлӓэм конференци протоколеш сиренӓ маньы.
Туан йӹлмӹм ӓвӓ шӹшер качмы годымок тыменьмылӓ ӹшкӓлӓ. Мӹнь эче тагышты-ӓнят лыдынам ыльы: курымвлӓ мыч шыпшылтшы ӓтя-тьотя тӹвӹлӓ дӓ туан йӹлмӹ трӱкӹшты кӹрӹлт кешӓшлык агыл. Эдем ӹшке техень ладакшы гӹц карангеш гӹнь, то тӹдӹн шулыкшат, ӹлӹмашӹжӓт тодылташ тӹнгӓлеш, дажы рӓк доно церлӓнен колтен кердеш. Вет эдемӹн вӹржӹн, ДНК манмыжын соикток курымвлӓ мыч тышкалтшы ӹшке программыжы улы, тӹдӹ когон келгӹн шӹнзӓ, йӹле вашталтен шуэн ат керд дӓ тӹдӹн ваштареш агыл лимӹлӓ, а мӹнгешлӓ, тӹдӹм виӓнгден веле шалгымыла. Тӹнӓм веле тӹнь цӓшет дон циц лиӓт.
Тенгелӓн шанен шӹнзӹшӹм мӹнь конференциштӹ дӓ вара тиштӹ эче Х1 мары съездӹш кешӹшлык делегатвлӓм моло айыревӹ, а конференци пӹтӹмӹк, Арде артиствлӓ мӓлӓннӓ концертӹм анжыктевӹ, мырывлам мыревӹ, куштен мыштымашыштымат изи тетявлӓ моло анжыктевӹ. Токем ик ӹдӹрӓмӓш тольы дӓ ӹшке лыдышвлӓжӹм анжыктыш: - Мӓмнӓн Евсейкин солалан тене 440 и лиэш, мӹнь тевеш тидӹн лӹмеш лыдышвлӓм сиренӓм, но сирен прамой ам мышты, седӹндон, пожалуйста тӓмдӓм тӧрлӓтӓлӓш ядам",- маньы. Арде монгыр эдемвлӓ мӹлам чоте келшӓт, нӹнӹ пуры дӓ пышкыда кымылан ылыт, седӹндон мӹнь ти стихотворенижӹм тенге тӧрлен пушым:
Шӹргымычаш ӓль Евсейкин сола,
Кӹчӓл кемӹк, моаш акат ли!
Соикток вет тишкӹ шукын толыт
Дӓ тӹньжӓт талашен тишкӹ ми!
Шӹргымычаш, шачмы вӓр солана,
Цевер-кымда кого шӹргӓн вӓр.
Кожла Сиреш тӹдӹ со алана,-
Цеверемдӓ вӓрнӓм Йӱксӹ Йӓр!
А маняры тиштӹ кушкеш понгы,
Кӹцкӹ-ӹнгӹж, пӧчӹж дӓ молат...
Толыт погаш тидӹм ӹрвезӹ-шонгы -
Нимаханьы ак кел шоколад.
Соланалан курым нӹлӹт-пелӹ,
Шукы эдем шачыныт тишӓк.
Ӹлӓш яжо тиштӹ, агыл нелӹ,
Ӓлдок линӓ курым тидын верц!
Ӓлдок мӓӓт линӓ Арде монгыр эдемвлӓ верц!
В статью 68 Конституции России Государственной Думой Российской Федерации предложены внести поправки о сохранении и развитии языков народов России, об учреждении языков коренных народов в республиках государственными языками,об использовании национальных языков в учреждениях и организациях наряду с русским языком.
ОтветитьУдалитьВес халык йӹлмӹвлӓм кычылтмы шотышты нимахань вашталмашвлӓм 68 статьяш пыртымы агыл, тошты редакцишток цилӓ ти интернет сирӹмӹвлӓ улы. Лач руш йӹлмӹ гишӓн веле текстым вашталтымы: "Русский язык является государственно-образующим языком". Йӹлмӹнӓ яммы шотышты мӓ марынвлӓ ӹшке вуйнамат ылына: республикы конституциштӹнӓ государственный статусым кым йӹлмӹ намалыт: руш, алык- мары, кырык- мары. Ти йӹлмӹвлӓ доно организацивлӓштӹ, учрежденивлӓштӹ, цилӓ вӓре сирӓш дӓ попаш лиэш.Иктӓт ак цӓры. Но фактически цилӓ вӓре рушла веле попенӓ.Арде монгыр эдемвлӓ, шӹргӹ лошты ӹлӓт гӹнят, пеле-рушла, пеле-марла хытырат. Марла овуцавлӓм, марла йӹлмӹм перегӹмӹ дӓ виӓнгдӹмӹ шотышты пиш кого пӓшӓм Лидия Хлебникова ӹштен шалген, а кӹзӹт Алатайкина Надежда ӹштӓ. Тӹдӹ пиш когон ирен марла шайыштеш.Но вот школвлӓштӹ техеньок яжон пӓшӓ ак ке виднӹ. Малын образовани министерствышты тидӹ гишӓн ак шаналтеп? Йошкар-Олашты теве марла курсвлӓм пачыныт, Ардештӓт техень курсвлам пачаш келеш векӓт. Эче нӹнӹн марла газетыӹштӹ уке, тожы техень газетӹм лыкташ тӹнгӓлӓш манын,шытырланен колтымыла.
УдалитьЦигӓнвлӓм анжалда... Изинек цилӓн ӹшке йӹлмӹштӹм пӓлӓт. Цигӓнвлӓ пиш пӱэргывлӓштӹм колыштыт. Иктӓ-ма моло лиэш гӹнь, тӧрӧк сала дон лыпшал колтат.А мӓмнӓн ӹдрамашвлӓ пӱэргӹвлӓм ак колыштеп, кыце шанат, тенге тетявлӓм тымдат.Но, конешны, со йӓлӹм анжен ӹлӓт, седӹндон изинек тетявлӓштӹ доно рушла попат. Тенеш годым мары пӱэргӹ нӹнӹлӓн хоза агыл, седӹндон йӹлмӹнажӓт пӹтӓ.
УдалитьТуан йӹлмӹ доно культура томавлаштӹ шукырак пьесывлӓм шӹндӓш дӓ анжыкташ лиэш. Мадшывлӓӓт келгӹн материалыш пырат дӓ анжышывлӓӓт шукы йӹлмӹ попымы сӓралтӹшвлӓм пӹлӹшӹш пиштӓт. Тилец пасна, эче мары видеофильм сериалвлӓм симаяш лиэш да тӹдӹвлӓм мӓмнӓн републикы МЕТР канал дон анжыктышаш. Техень сериалвлӓм Якутишты проста эдемвлӓок ӹшке йӹлмӹштӹ дон мадыт дӓ тидӹвлӓм республикы мычкы остатка 15 и уж анжыктат. А мӓ тидӹн якте тумаял ана мышты виднӹ дӓ со йӹлмӹнӓ пытӓ манын, ньыргыжына веле.
УдалитьЯкутвлӓэт йӹлмӹштӹм пиш перегӓш цацат - тӹштӹ сӓмӹрӹквлӓӓт ӹшке лоштышты туан йӹлмым кычылтыт. Тӹшкӹ каштынам ыльы иктӓ 2001 ин дӓ ӹшке пӹлышем дон колынам...
УдалитьИктым ынгылаш АК ли, малын Мары книгавлам выжалаш техень проблемы? Малын тидым Бибколлектор гач шалаташ АК ли, малын цила тидым пыдыртымы, кышкы анжа минкультуры,кышкы анжа правительствы? Яра эче Чемышев электрон книгавлам лыктеш, но ведь тиды мытык гыц лакмы агыл, да шукыжынок компьютер да интернет уке. Пиш когон йанг карта, вроде Мары республика, Мары автономи, но фактически марывлалан нимат АК ышталт, марлажат попаш шекланат.Цила вашталташ келеш.Якути маныда - примерным налмыла.
УдалитьБибколлектор кӹзӹт уке, тӹдӹм 90-шы ивлӓнок пыдыртен шумы.Но мӹньӹн 1993 ин лӓкшӹ "Шамак" книгӓэм бибколлектор гач сотыки библиотекывлӓ йӹде шӓлатен шоктенӹт...А кӹзӹт ни лапкашты мары книгӓвлӓм ак выжалеп,ни киоскышты нӓлӓш ак ли. Но Мары книгӓ издательствы мары книгӓвлӓм лыктынок шалга, а кыце нӹнӹм лыдшы эдемвлӓ док шокташ? Вот тенге концертвлӓ, спектакльвлӓ, сакой погынымашвлӓ годым веле йори книгӓ издательствы дӓ мары журнал эдемвлӓ книгӓвлӓштӹм кандат дӓ толшывлӓлӓн выжалаш цацат.Ма манмыла, тидӹ яжо ӓль худа? Мӹнь шанымаштем яжо агыл.Пашкудывлӓна (Татариштӹ, Чувашиштӹ) кыце ӹшке книгӓвлӓштӹм шӓрӓт,кыце выжалат, тидӹмӓт пӓлен нӓлӓш лиэш векӓт. Малын мӓжӹ ӹшке ӹшкӹмнӓм техень мытыкыш пыртен шагалтеннӓ вӓл?
УдалитьМарывла" мариэлышты" подпольщиквла"гань ы"ла"т ма?
УдалитьЦилӓн кӹзыт подпольщиквла лин колтеннӓ, корны вирусет каштеш, туан йӹлмӹнӓмӓт качкеш.
УдалитьВирус эртӓ, а вот марла попаш шекнӓжӹ эртӓ вӓл?
УдалитьЛыдым-лыдым ти сирӹмӹвлӓдӓм, кыце "краулым" саследӓ. А вет маняр общественный организаци республикышты улы: "Марий Ушем", "Мер Канаш", Марийский национальный конгресс", "Союз писателей", "Союз композиторов", "Союз художников". Издаются газеты и журналы на марийском языке, на каждом съезде народа мари козыряют их количеством. Так что всё вроде есть для сохранения и развития родного языка. Чего же ещё не хватает? Может быть в себе самом надо эти изъяны поискать?
УдалитьВ Конституции Республики Марий Эл обозначены три государственных языка: русский, марийский луговой и марийский горный. Гарантом выполнения конституции Марий Эл, в том числе за сохранение и дальнейшего развитие республиканских гос.языков является глава республики Марий Эл (он на это давал присягу)и ему подчиняющийся чиновничий аппарат, в частности и министерство культуры и министерство образования и другие структуры... Но судя по вышеизложенным комментариям чиновники республики наверное не считают это дело приоритетной задачей. Скорее национальные языки им совсем не нужны и только мешают, так можно понять.Так что, о чём мы тут говорим? Спасение утопающего - дело рук самого утопающего?
УдалитьТакое положение дел опять как в 2005 году может привести к обострению межнациональных отношений в Марий Эл.
УдалитьНе может привести- всем наплевать!
УдалитьЭто тебе наплевать, ты наверное член какого- нибудь формально существующего марийского конгресса, который только ежегодные журналы и выпускает.
УдалитьБудьте мудрыми! Не надо крайностей. Если работать без суеты, но целенаправленно, то результат обязательно будет.
Удалить