Молнамшы картинвлӓштӹ ӹдӹрӓмӓшвлӓн онгышты, выргем вӹлнӹ цынгыр-цынгырвлӓм ужаш лиэш. Тидӹм раскопкывлӓӓт пӓлдӹртӓрӓт.
Ик техень цынгыр-цынгыр – опталмы ӓль пӹчкеден лыкмы имни вуян олмыктымы хӓдӹр. Тӹдӹм Вадывелӹн ӱштӹ вел кымдемӹштӹ, Йыл кымдемӹн покшал вӓрӹштӹ, кышты финн-угр йых ӹлен, кычылтыныт. Имни вуян уша постол хӓдӹрӹн кымдыкжы ҥ см нӓрӹ ылын, кӱшӹл вӓржӹн – 2,5-4,5 см. Кӱкшӹцшӹ – 6,2-7,5 см. ти уша постол хӓдӹреш 3-8 цынгыр-цынгырым сӓкенӹт. Ти хӓдӹр выргемӹм олмыктарен. Цынгыр-цынгыр эдемӹм худа шӱлӹш гӹц перегӓ манын шаненӹт. Лачокат, цынгыр-цынгырын юк гыц ир ӹлӹшӹвлӓ (зверьвлӓ) лӱдӹт. Паленӓш, цынгыр-цонгыр юк доно пирӹвлӓм лӱдӹктӓт. Тӹдӹ ышкал вӹкӹ ӹнжӹ кечӓлт маны, ышкал шӱэш лӹмӹн конгырым сӓкен пуат. Виднӹ, первижок эдемвлӓӓт седӹндонок ӹшке вӹлӓнӹштӹ кӹртни гӹц ӹштӹмӹ цынгыр-цынгырым сӓкенӹт.
Цынгыр-цынгырым ӹшкӹмӹм худа шӱлӹш гӹц перегӹмӹ семӹнь кычылтыныт. Уша ганьжым имни ӓль лыды семӹнь ӹштенӹт, а пӹтӓрӹмӹ кӹртнин ваштар мычашеш йӹнгӹлӹм ӓль лыды лапа гань фигурым сӓкенӹт. Финн-угр халыквлӓ лошты лыды ӹлӹмӓшӹм видӹшӹ кекеш шотлалтеш. Ӹлӹмашӹм видӓш лыды вуйта океан пындаш гӹц рокым лӱктен пуэн. Вӹд дӓ мӱлӓндӹ – ӹлӹмӓшӹн кычыквлӓ.
Йыл кымдемӹштӹ той гӹц ӹштӹмӹ имни вуян цынгыр-цынгыр VI-VII курымвлӓнок пӓлдӹрнен. XI-XI курымвлӓн лыды вуйвӓреш йӹрвӓш имнинӹм анжыктенӹт. Финн-угр йыхышты имни кечӹн пуры шӱлӹшӹм кандышеш шотлалтеш.
Марынвлӓ первишӹ олмыктымы цынгыр-цонгыр хӓдӹрвлӓм шӹренжок кок вуяным ӹштенӹт. Тидӹ эдемӹн дӓ йангжӹн кок сӓндӓлыкӹм анжыкта. Имни курым эдемӹн ӹлӹмӓш кычыкшы ылын. Кӹзӹт веле цилӓ вӓре техникӹм кычылтыт. Но кынам имним ужат, йӓнг ӹвӹртӓ.
Мӓмнӓн жепӹн икшӹ тӹжем и лошты цынгыр-цынгыр ӹдӹрӓмашвлӓн выргемӹм олмыктымы хӓдӹреш шотлалтын. Ти имни вуян цӓцим онгеш сӓкенӹт. Тенге ӹдӹрӓмӓшӹн кӓпӹм перегенӹт. Вет ӹдӹрӓмӓш тетям шачыкта, тӹдӹ мӱлӓндӹ доно иктӹ ылеш.
Техень имни вуян цынгыр-цынгыр цӓцим XV курым якте кычылтыныт. Тамалан пӱэргӹвлӓ гӹнь, сӓкӹделыт.
Цынгыр-цынгырвлӓм кӹзӹтӓт кычылташ лиеш. Выргем вӹлнӹшӹ цӓцивлӓ эдемӹн кӓпӹм олмыктара. Марынвлӓн махань яжо овуцавлӓ ылыныт, нӹнӹм перегӓш келеш. Хоть-махань халыкат весӹ гӹц ӹшкӹмжӹн культурыжы, овуцажы, йылмӹжӹ доно айыртемӓлтеш, лӹмлештӓрӓлтеш.
Имни, кек вуян тӹрлецӹм кырык мары солавлӓштӹ пӧрт тервен сӓкӹмӹ окня наличникӹштӹ ужаш лиеш. Сакой цынгыр-цынгырвлӓм солашты ӹлӹшӹ марывлӓ ӹштӹкӓлӓт. Имни вуян цынгыр-цынгыр цӓцим Ӱл Солаволкеш шачшы, а кӹзӹт Виловатышты ӹлӹшӹ Л.З.Кубековат ӹштӓ (латунь гӹц). Тенге тӹдӹ первишӹ мары выргемӹм олмыктымы, эдемӹм худа шӱлӹш гӹц перегӹмӹ овуцам ӹлӹжтен. Ти цынгыр-цынгыр хӓдӹрӹм выргем вӹлнӹ фестиваль, концерт дӓ вес мероприятивлӓ годым кычылташ, выстывкывлӓштӹ анжыкташ лиеш. Кынамжы ужаш вӓрештеш.
Молнам цепошкам дӓ вес кид хӓдӹрвлӓм Салымсолашты ӹштенӹт. Кӹзӹт кӹртни цӓцивлӓм, хӓдӹрвлӓм Юрий Кондаков Нужаналышты ӹштӓ, таптен сӓртен лыктеш. Шун гӹц ӓтӹдерӹм ӹштӓш эмӓн школышты тымдат.
Имни вуян цынгыр-цынгыр цӓцим ӹшкӹмӹм олмыктымы семӹнь хоть-кынам цевер кӓндӹрӓ мычкы онгеш сӓкӓш лиеш. Тенге кырык марын эдем кид мастар ылмыжым пӓлдӹртен кердеш. Яжо овуца со ӹлӹшӓшлык.
Тишец нӓлмӹ - http://kidsher.ru/mrj/imni_vuyan_tsyngyr_tsyngyr/#more-58
Тидӹм лыдын лӓкмӹкӹ, первишӹ ӹлӹмӓш гӹц шукым пӓлен нӓлӓш лиэш.
ОтветитьУдалить...Имни вуян цынгыр-цынгыр цӓци...Тидӹм цевер кӓндӹрӓ мычкы онгеш сӓкӹмӹлӓ... Тидӹ эдемӹн дӓ йӓнгжӹн кок сӓндӓлӹкӹкшӹм анжыкта... Имни курым эдемӹн ӹлӹмӓш кычыкшы ылын...Тенге ӹдӹрӓмӓш кӓпӹм перегенӹт...Вет ӹдӹрӓмӓш тетям шачыкта, тӹдӹ мӹлӓндӹ доно иктӹ ылеш... Пӱэргӹвлӓ гӹнь тамалан тидӹм сӓкӹделыт...
"...ышкал шӱэш конгырым сӓкен пуат.." А мӓ донна(Йынгы Кушыргы сола) ышкал ӓль презӹ шӱэш сӓкӹмӹм ЫНГЫР маныт, имни вуеш сӓкӹмӹм - ЙӸНГӸЛ маныт.
Мане, первишӹ эдемвлӓ кӹзӹтшӹ мӓ ганьна ылделыт, нӹнӹ пӧрттӱ(природа) докы лишӹлрӓк ылыныт, шукыракым тӹшленӹт дӓ ма-шоным пӓленӹт, кӹзӹт шукыжок тӹ пӓлӹмӹшвлӓ ямыныт. Эчежӹ первишӹ мары ӹдӹрӓмӓшвлӓ лошты яжон мужед мыштышывлӓӓт линӹт, кӹзӹт техеньӹвлӓжӹ улы вӓл, но мӹнь иктӹм пӓлем ыльы. Цӱдӓ вет, но тӹдӹ анзыкыла махань ӹлӹмӓшет лиэш, цилӓ келесен пуэн кердӹн, сакой карштышвлӓмӓт тӧрлен мыштен.
Ӹдӹрӓмӓш лачокат ӹшке семӹньжӹ пӱэргӹ гӹц шукыракым пӓлӓ дӓ шачынок тӹдӹ изиш мужанрак ылеш векӓт.
----------------
Ондрин Валька, Йынгы Кушыргы солаэш шачын куштшы ӹрвезӹ.