АРДЕ

Ондрин Валька, Йынгы-Кушыргы

Арда, марлажы - Церкӹсола, тӹшкӹ Йошкар-Ола гӹц иктӓ 80 уштыш Козьмодемьянскыш кемӹ корны доно кыдалмыла. Тене тел молнамшы телвлӓ гань агыл, пиш шокшы тел лин. Теве игечӹ изиш ӱкшемден колта, лым лымындалеш, а вара тидӹм иргодеш толын шагалшы шокшы кечӹ шылатен шуа. Вара йыдым эче когон агыл ӱкшемден шӹндӓ, эче изиш лым валалалеш дӓ вес кечӹн угӹц вара шокшемден колта. Вот тенгелӓн игечӹ тене мадеш дӓ тидӹ кыдалмына корны вӹлнӓт каеш: вӓрӹн-вӓрӹн кӹлмен шӹцшӹ и лаштыквлӓ охыр асфальт вӹлвӓлӹмӓт вашталтен-вашталтен шуэн, шайыкыла эртӓт. Тенге мӹнь ӹшке "Ниссан" машинӓэм виктӓрен, Арде солашкы кыдалам. Такшым мӹньӹм Мары книгӓ издательство дӓ "У сем" журналышты пӓшӓм ӹштӹшӹ эдемвлӓ сагашты Килемар район мары конференциш нӓнгеӓт. Багажникӹш мары книгӓвлӓм дӓ журналвлӓм эче оптен шӹнденнӓ, нӹнӹм мӓ конференциш толшывлӓлӓн выжалаш сӧренӓ. Арде солажы ӹнде мары культуры ӹрдӹ кымдемеш шотлалтеш, шукыжок тиштӹ мары эдемвлӓ ӹлӓт, рушынвлӓ- 20%, эче икманяр сусламары улы. Ардештӹ лицӓлтмӹ амбулатори, культуры тома, школа, сельпо, почта дӓ эче детсад улы. Цилӓжы 165 томашты 400 утла эдем ӹлӓт.
Ардешты эче механизаторвлӓм тымдымы техникум улы, тӹдӹ тагынамшенок ылын, солана тракторист-комбайнёрвлӓ моло цилӓн тиштӹ тыменьӹнӹт дӓ нӹнӹ лошты ӓтям-ӓвӓмӓт ылыныт. Арде монгыр кырык сир монгыр гӹц пиш кого имӓн пушӓнгӹ шӹргӹ доно айыртемӓлтеш, ти шӹргӹштӹ хир йӓнлӹкӓт улы: ур, лый, умдыр (бобр), морен, ӹрвӹж, пирӹ; кынам-тинамжӹ мӧскӓмӓт вӓшлин шагалаш лиэш, маныт. А шардывлӓ моло шӹргӹ мыч лӱддеок каштыт, векӓт, кынамжы трӱк нӹнӹ машина корны вӹкӓт кыдал лактӹн кердӹт - тӹнӓм кӱн-гӹнят чӹнь кыдалшы машинӓшкӓт шыралтыт. Седӹндон, техень вӓрвлӓшты корны тӹреш йори перегалтӓш шӱдӹшӹ знакым шагалтат.
Кожла сир эдемвлӓ ти шӹргӹштӹ эче шукы йиш кӹцкӹ-ӹнгӹж, мудым, пӧчӹжӹм, понгым погат, нӹным коштат-санзалтат да тел гачеш качкаш перегӓт.
Теве ӹнде тенге Арде сола яктеӓт кыдал мишнӓ да корны гӹц шалахайыш сӓрналӹн, культура тома докат шона. Книга намалтышвлӓнӓм багажник гӹц лыктын, амасаш пырышна дӓ кого-кымда фойешты лин шагална. Тӹштӹ мӓмнӓм Арде сола администрацим вуйлатышы Алатайкина Надежда Ивановна да мары тыгырым чиэн шӹндӹшӹ ӹдрамашвлӓ вӓшлиэвӹ.
- Изиш вычалда, конференцинӓ эче икта пел чӓсӹшты веле тынгалеш,- нӹны маневӹ.
Мӓ книгавлӓнӓм йӓмдӹлен шӹндӹмӹ кужы стӧл вӹк лыкна да тӹшты вӓрӹн-вӓрӹн пиштышнӓ. Келесӓш келеш, кӹзӹт, молнамшы гань агыл, книгӓ издательствошты пецӓтлен лыкмы марла книгавлӓм, лапкавлӓшты ак выжалеп, лач техень погынымашвлӓш (концертвлӓш) кандат да выжалаш цацат. Мары халык ӹшке туан йӹлмӹ дон лӓкшӹ книгавлӓм когонат кӹзӹт ак лыд, лач кыды-тидыжӹ веле нӓлӹкалӓт. Тевеш, мӹньӹнӓт "Ярла чиӓ, вашталт миӓ" 3 книгӓэм йӓл лоэш канденӹт, а мӹнь ӹшкежӹ эче 2007 ин ӹшке оксаэм доно лыкмы "Икӓна Опанас" 5 книгӓм эче сагаэм нӓлынӓм. Оксала выжалаш агыл, такешок, кӱ ядеш, пуаш. Дӓ тевеш вара, токем тӧрӧк ик мары толын шагальы, шачынжы Йылйӓл ылам манеш доко, а ӹлӓ ти монгырышты.
- Маняраш? - яды , а мӹнь - Такешок, - маньым.
Автографым сирен пушым. Вара эче ик папи: - Э-э, пуай-пуай мӹлӓнемӓт Опанасетшым, мӹнь эче тагынамок газетеш сирӹмӹм лыдынам ыльы, кыце икӓнӓ Опанас вӓтӹвлӓ сага миж лӱлӓш каштын, а вара тӹ газетым кид гӹцем ыдырал нӓлевӹ, таки кӹзӹтат ам пӓлӹ, ма вара лин... - Пуэм-пуэм! Тенге вӹц книгӓге цилӓлӓн автограф доно сирен пушым. Вес книгаэмӓт кымытге выжаленӹт доко.
Конференцим Надежда Ивановна пачы, тӹдӹ эче мары халыкын Мер Канаш манмы организацин эдемжӹ ылеш. Вара Арде библиотекым вуйлатышы Елена Юрьевна Яковлева, район методистка Юлия Карловна Зурагаева, Ардинский школын завучшы Маргарита Васильевна Васильева, Ардински детсадын воспитательжы Наталья Юрьевна Иванова дӓ Йӱксӓр культуры томан директоржы Олег Семёнович Богданов сценыш кузен, попевӹ. Мажы кымылым валтыш, нӹнӹ цилӓн, ик юкын, мӓмнӓн туан мары йӹлмӹнӓ ти монгырышты пӹтӓш цаца, маныт. Марла лач когораквлӓ веле шайыштыт, молодёжь пеле-марла, пеле-рушла вактыт, а изи тетявлажӹ гӹнь совсемок марла ак мыштеп (лачокат, вара концертӹм анжыктымышты годым изивлӓ марла тамахань акцент доно веле кыды-тиды шамакым попалтен колтат доко). И гӹц иш мары йӹлмӹ ямаш цаца, ӹнде тетявлӓм марла ӓтя-ӓвӓ шӱдӹмӹ (заявлени) доно веле тымдаш лиэш. Мӹнь ти годым шӹм тырхы, ӹшке вӓр гӹцем кӹньӹлӹмӓт, шамакым ядым дӓ тенге келесӹшӹм: "Мӓжӹ ӹнде малын со шайыкыла цӓкненӓ, тенге цӓкнен-цӓкнен каремӹшкӹ урын валенӓ гӹнь? Ӓлдӓ ӹшке гишӓннӓ ӹшке шытырланен колтенӓ. Теве кӹзӹт как раз Россий Конституциш вашталмашвлӓм пыртат, ӓлдӓ тӹш техень вашталтышым пырташ ядына: " Обязательно, а не по желанию обучать детей в национальных школах." Ти шамаквлӓжӹ вет вара закон шӱлышӓн лит дӓ детский садвлаштат, школвлаштӓт мары йӹлмым тымдымы шотышты техень тӧрсӹрвлӓ ак лиэп. Ти шамаквлаэшем цилӓн икмагалеш шӹп лин колтевӹ, а вара ружге лапам шиӓш тӹнгӓлевӹ. Конференцим видӹшӹ шамаквлӓэм конференци протоколеш сиренӓ маньы.
Туан йӹлмӹм ӓвӓ шӹшер качмы годымок тыменьмылӓ ӹшкӓлӓ. Мӹнь эче тагышты-ӓнят лыдынам ыльы: курымвлӓ мыч шыпшылтшы ӓтя-тьотя тӹвӹлӓ дӓ туан йӹлмӹ трӱкӹшты кӹрӹлт кешӓшлык агыл. Эдем ӹшке техень ладакшы гӹц карангеш гӹнь, то тӹдӹн шулыкшат, ӹлӹмашӹжӓт тодылташ тӹнгӓлеш, дажы рӓк доно церлӓнен колтен кердеш. Вет эдемӹн вӹржӹн, ДНК манмыжын соикток курымвлӓ мыч тышкалтшы ӹшке программыжы улы, тӹдӹ когон келгӹн шӹнзӓ, йӹле вашталтен шуэн ат керд дӓ тӹдӹн ваштареш агыл лимӹлӓ, а мӹнгешлӓ, тӹдӹм виӓнгден веле шалгымыла. Тӹнӓм веле тӹнь цӓшет дон циц лиӓт.
Тенгелӓн шанен шӹнзӹшӹм мӹнь конференциштӹ дӓ вара тиштӹ эче Х1 мары съездӹш кешӹшлык делегатвлӓм моло айыревӹ, а конференци пӹтӹмӹк, Арде артиствлӓ мӓлӓннӓ концертӹм анжыктевӹ, мырывлам мыревӹ, куштен мыштымашыштымат изи тетявлӓ моло анжыктевӹ. Токем ик ӹдӹрӓмӓш тольы дӓ ӹшке лыдышвлӓжӹм анжыктыш: - Мӓмнӓн Евсейкин солалан тене 440 и лиэш, мӹнь тевеш тидӹн лӹмеш лыдышвлӓм сиренӓм, но сирен прамой ам мышты, седӹндон, пожалуйста тӓмдӓм тӧрлӓтӓлӓш ядам",- маньы. Арде монгыр эдемвлӓ мӹлам чоте келшӓт, нӹнӹ пуры дӓ пышкыда кымылан ылыт, седӹндон мӹнь ти стихотворенижӹм тенге тӧрлен пушым:

Шӹргымычаш ӓль Евсейкин сола,
Кӹчӓл кемӹк, моаш акат ли!
Соикток вет тишкӹ шукын толыт
Дӓ тӹньжӓт талашен тишкӹ ми!

Шӹргымычаш, шачмы вӓр солана,
Цевер-кымда кого шӹргӓн вӓр.
Кожла Сиреш тӹдӹ со алана,-
Цеверемдӓ вӓрнӓм Йӱксӹ Йӓр!

А маняры тиштӹ кушкеш понгы,
Кӹцкӹ-ӹнгӹж, пӧчӹж дӓ молат...
Толыт погаш тидӹм ӹрвезӹ-шонгы -
Нимаханьы ак кел шоколад.

Соланалан курым нӹлӹт-пелӹ,
Шукы эдем шачыныт тишӓк.
Ӹлӓш яжо тиштӹ, агыл нелӹ,
Ӓлдок линӓ курым тидын верц!

Ӓлдок мӓӓт линӓ Арде монгыр эдемвлӓ верц!

ӒВӒМ ГИШӒН ШАЯ

Вадим Минеев, Йӓкӹныр

ӒВӒМ ГИШӒН ШАЯ.

Мӹнь анзылнем киӓ
Ӓвӓм дорцын сирмӓш
Дӓ вуйышкем миӓ
Ӓш тонышна гишӓн.

Ӓнгӹсӹр ялгорны
Лач пӧрт гӹц ӧльцӓшкӹ,
Такырта ти корным
Ӓвӓмӹн ялвлӓжӹ.

Шонгемшӹ вишнянӓ
Укшвлӓ дон окняшты
Мардежеш тӓрвӓнӓ
Цодырге стёклашты.

Мӹнь дорцем кымылым
Ӓви докы колта.
Ӓвижӹ ти юкеш
Трӱк мӹньӹм ӓштӓлтен,
Окняшкы анжалеш,
Дӓ мӹлӓм йӹрӓлтӓ.

Кого олмавувлӓ,
Чӹчӹмӹн пӓшӓжӹ,-
Лыманг шӹцшӹ вуйвлӓ
Ошемдӓт саднажым.

Ӓвӓмӹн кидвлаштӹ
пижоргы пидӓлтеш,
Кӹртни камакашты,
Пу, йылен печкӓлтеш.


ТӒНГВЛА ГИШӒН ШАЯ.

Мӹндӹркӹ мӹнь каштым,
Яжо вӓрвлӓм ужым,
Курымеш пелӓшӹм
Мӹнь мом солашток.
Солашкына тольым,
Шӹгерӹшкӹ кешӹм;
Школ годшы тӓнгемвлӓ
Вӓшлит юкдеок.
Мардеж лыпшен тольы,
Укшвлажӹм ӓйӓлтӹш...
Сӹнзӓ гӹцем лыкты
Санзалан вӹдым.
Мӹнь рвезӹвлӓ лошты
Лач шалгем ӹшкетем,
Изи веремӓшты
Кыш кешдӓ цилӓн?
Гранитный плитӓ гӹц,
Хресӓнь хрестӹвлӓ гӹц
Тӓ анжедӓ вӹкем
Пытькалтыдеок.
Мам вӓл попынедӓ
Йӹрӓлтен тӹрвӹ дон:
"Ӹлемӓ вӓрешнӓ,-
Корнешетшӹ - цӓш!.."
Мардеж лыпшен тольы,-
Кек юк дон чонгештӹш.
Мӹнь кешӹм паштекшӹ
Согоньдам шокташ.