Геннади Смирнов, Йынгы-Кушыргы
Шӹжӹм, ик рушӓрнян, тупешем кого котомкам тупыртен пуэн, ӓтям мӹньӹм Сӓвӓль Кыстанти докы колта ыльы. Тенге лиӓлтӹн и гӹц иш - тӹ намалтыш дон мӹнь кудвичӹ гӹц лӓктӹн кажланыш корны дон Сприлыкна мыч клуб докы ашкедӓм ыльы. Тӹшец, Изи лык вашт Кого лыкыш лӓктӹнӓм, вара шалахайыш сӓрнӓлӹн - Ӱлыкыш (Ӱл лыкыш), сек кӓта пӧрт якте валенӓм. Тевеш тӹ изи пӧртшӹ - вуйта кӹзӹтӓт сӹнзӓэм анзылны... Пӧртжӹ пиш тошты, ик векӹлӓ тӹрӹнялт шыцшӹ ыльы.
"Пырок! Пырок!" - кӹчӓкӓ йукым колын амасам пачам дӓ тавак шӹкш лош пырен шагалам...
Ой-йой! Когон цаткыды ыльы тӹ тавакжы - тӧрӧк кахыраш тӹнгӓлӹнӓм. Кыстантиэт тидӹм ужын цигӓркӓжӹм йӧртӓ дӓ камака анзык, пелтӹш лош шуен колта. Анзылныжы когон кӹжгӹ "бухучет" книгӓ киӓ. Тагынамшенок тӹ книгӓш Кыстанти тамам сирӓ да сирӓ... Чернилан кырандаш дон, - йӹлмӹ шимеммеш шӹвӹльтен тӹдӹм... "Кынам пырет гӹнят - со книгӓжӹм сирӓ!" - пашкудывлӓжӹ тенге попенӹт. Ӹшкежӹ со пиш кымылын хытыра, ӹлӹмӓш гишӓн, дӓ манеш-манешвлӓжӹмӓт ядыштеш. Ваштыл-ваштылын ӹшкӹмжӹн потикӓ ӓшӹндӓрӹмӓшвлӓжӹм шайыштеш...
Икӓнӓкӓт мӹнь тӹ Ялтым Кыстантим ойхырышым ӓль сылыкланышым ужделам...
Теве, ӹнде цилӓн лыдын пӓлӹшдӓ - Ялтым Кыстанти гишӓн тагачы ӓшӹндӓренӓ. Кок ялге ямден Сӓвӓль Кыстантиэт. Тагынамок, "ерманскийӹштӹ", - тенге солаштына попат ыльы. Кугижӓн армиштӹ немӹц ваштареш кредӓлӹн дӓ тӹшец вуйта ялдеок толын. Тенге ӓль агыл, но вес статянжат попенӹт - вуйта Кыстанти ялжым Йылымбалны ямден. Тагынамок "узкоколейкы" кӹртни корнышты ровотаен, дӓ пӓшӓ паштекет енгӓ-вӓтӹвлӓ дон тӹшкӓ лӹвӓлны чоте подылаш яратен тама. Вот икӓнӓ кӹртни корны торешок вуйта йӱкшӹ лин колтенӓт амален кен... Но, кыце лачокжы лин - тагачы тӹдӹм мӓ пӓлен ана керд.
"Тиш йӓстӓрок!" - пӧкен анзык анжыктен. Мынь тӹш мешӓкем гӹц худаланыш мижгем дон тьосынгывлӓм лыктын пиштенӓм. Ялвындашвлӓм тумышташ, кавалвлӓм шарга лаштык дон цаткыдемдӓш. Ти пӓшӓм Кыстантиэт когон яжон ӹштен мыштен. Седӹндон ялвыргем тӧрлӓш токыжы шукынок толыт ыльы да пӓшӓ тӓрешжӹ пыйырт оксам тӱлӓт ӓль тамахань качкышым, кыдыжы - ӓрӓкӓм канден пуат. Вот мӹньжӓт шӹжӹм - мижан ялвыргемӹм, шошым - шарган, кирзӹн ӓль резин кемвлӓм, ботинкывлӓм канденӓм.
Изирӓкем годымжы ти корны мыньлӓнем когонок проста ылте - кого саснавлӓ тамам мешӓкӹштем шижӹн налӹтӓт нерӹштӹм тупышкем шырен мӹньӹм лӱдӹктенӹт. Костан пивлӓ капкавлӓ лӹвӓц ӓзӹрен гань шӹдӹн оптат, кыдыжы тагышец кыдал миӓтӓт ял вурдышкем вот-вот кечӓлтӹт. Цаткыды нерӓн, кужы шӱан комбывлӓ кагаклен то чӹнгӓш, то шылдыр дон лыпшаш цацат... Осовын костан комбывлӓ Тихона Веняминӹн пӧрт ваштареш кого ляврӓ лаксышты вуйта со мыньӹм вычен шӹнзенӹт. А Ерохын Валенти оголыштыжы кого сасна со ньыргыж шӹнзӹш - со качмыжы шон векӓт...
Кыстантиэт корнем мыч ужмы лиӓлтмӓшвлӓ гишӓн мӹньӹм со ядыштын: "Македон ваштарешжӹ маняр комбы тӹньӹм чӹнгӓш цацевӹ маньыц? Лекандырын комбывлӓжӹ ӹш тӹкӓлеп ма?... Карем лапеш пыдыргыш трактыржым эче тӧрлӹделыт ма?.. Веняминжӹ арава дон кеш маньыц? Кышкыла кыдальы - цаклышыц?"
Вара пыйырт вычалаш ядешӓт кырандашжым шӹвӹльтен "бухучетыш" тамам сирӓлтӓлеш. Тӹ жепӹн мыньжӹ Лёнит-ыныкажы дон кол ӓнгӹрӹм гишӓн попалтеннӓ - коктынат Йынгы тӹрӹштӹ кечӹ кыт ямаш яратенӓ ыльы...
Кыстантиэт трӱк шая лошкына пыра дӓ эртӹш жепӹн кол кычым гишӓн шайыштын.
"Солана ваштареш Йынгышты кым вӹд вӓкш пӱӓ ылевӹ! Сек когожы Ольгын лыкышты! Ольгы лӹман ӹдрӓмӓш хозажы ылын. Тӹдӹм комуниствлӓ раскулачиваенӹтӓт тагыш ямын - амат пӓлӹ! Тӹ пӱӓштӹ коллоэцвлӓна пышвлӓм ижӹ кычылтыныт. Кого пӱӓ ыльы... Чоте шукы, цилӓ йиш, кол тӹштӹ ылын! Сазан-ӓнгӹретжӹм тӹнӓмшенок тенге лӹмдӓт вет. Тӹ ӓнгӹр лӓкмӹ вӓрӹштӹ сек кого сазанвлӓм кыченӹт! Вес пӱӓвлӓжӓт когон колан ылыныт. Кокшыжы сасна фермӹ ваштареш ыльы. Кӹзытӓт вӓрӹштӹжӹ сир гӹц лӓктӹн шим пренявлӓ кечӓт. Ужында вет? Кымшыжы Кого йӓмӹштӹ, Кожваж дон Изи Йынгы ушным вӓрӹштӹ ылын. Хозавлаштӹм тагыш ыдырен кенӹт - иктӓт ак палеп! Революци!!! Хозадежӹ нимаат курым ак перегӓлт ане? Шылыш лым вӹдӹм шошым ат йоктары гӹнь тӹ вӹд погынаат пӱӓэтӹм сӹмӹртӓ! Тенгеок и лиалтӹн! Кого лыман тел паштек шошым пиш кого вӹд кузышат цилӓ пӱӓвлӓм урын валтыш. Рушт-рушт-рушт, костан вӹдет кым пӱӓге ик кечӹгыт урын шӓвӹктӹш! Техень "революцим" ӹштӹш! Тӹнӓмшен Йынгына ирӹк лин колтыш, незер хресӓнь ганьок... Колжат тӹнӓмшен пӹтӹш... Сазан-ангӹр! Потикӓ ане?! Колжы уке, лымжӹ улы! Ээххх-эх-эх!!!" - ти шая дон Кыстанти трӱк вӹлкем пӹсӹн анжальыат шайышташ цӓрныш. Изи ылынам гӹнят чоте ынгылышым - тӹнӓм утым попаш ак яры ылын!
Кыстантин ыныкавлӓжӹ, Лёнит дон Зоя, тӓнгвлӓэм ылыныт. Нӹнӹ ӓвӓштӹ дон Звениговышты ӹленӹт, кӓнгӹж каникулеш вел солашкына толыныт. А когорак лин колтымыкышты Кыстанти сага, тошты пӧртӹштӹжӹ нӹнӹ плоток ӹлӓш тӹнгӓлевӹ дӓ мӓ иквӓреш шӹренок Йоласал школыш каштынна.
Тагачы тӹ мӹндӹр ямшы жепӹшкӹлӓ анжен мӓ ӹжӓлӓен вел кердӹнӓ. Вуйта тӹнӓм вӹджӓт начкырак ылын, сиремжӓт жаргырак, лымжат ошырак...
Ойхыжат ойхырак...
Сӓвӓль (Савельев) Кыстантин ӹлӹмашжӹ пиш когон нелӹ ылын седӹ - ялдымы кодмык кыце ӹлет? Но! Тӹ бухучет книгӓжӹ дон шывӹльтӹм кырандашжы Кыстантилӓн вуйта кок цаткыды ял ылыныт! Кыш шанен - цилӓ велкӹ нӓнгенӹт! Дӓ ӹлӹмашжӹм чоте сӹлнештӓрен кужыктенӹт!
