Йынгы мыч колым кычен каштым...

Геннади Смирнов, Йынгы Кушыргы

Пӹтӓриш кол...
Мӱктӹ, ыржа мольы, пӓрдӓш, алангы, ош кадама, пынтӹрвӹ, кӹшкӹ кол, ши кол, кӓрш... Махань Йынгы кол лӹмӹм эче мондышым вӓл...???
Тел пытӹм жепӹн солаштына шукы пӧртвлӓшток векӓт кого марывлӓ немоткавлӓм пидӓш тӹнгӓлӹт ыльы. Тӹ пӓшӓжӹм пӹсӹ кидӓн ылат гӹнь иктӓ тӹлзӓк-пелӓкӹштӹ вел ӹштен пӹтӓрӓш лиэш ыльы. Марывлӓжӹ соок керӓлрӓк пӓшӓм ӹштӹшӓшлык ылыныт: шудым-олымым вольыклан сарай вуй гӹц валташ, карем вӹдсӹнзӓ гӹц вӹдӹм намал шӹндӓш, пум пӹчкеден дӓ колын йӓмдӓш, лымым коэштӓш дӓ эче вес шукы йиш пӓшӓм пӹцкем гӹц пӹцкем якте вакташ... Седӹндоно марывлӓет шӹренок тетяштӹм немотка пидӓш пыртен шӹндӹт ыльы...
Йынгы и тӓрвӓнӹмеш немотка йӓмдӹ лишӓшлык ылын. Ӧлицӓ мыч кемӹ годым кужы йӓктӹн (лач "токо вел" пыжарен лыкмы) равывлӓм кӱкшӹ пичӹ гач кудвичӹвлӓштӹ ужаж лиэш ыльы. Тидӹ немотка вурдывлӓм марывлӓэт йӓмдӹлен шагалтенӹт - когон кол кычаш кемӹштӹ шон седӹ...
Тевеш ик яжо шокшы апрель кечӹн Йынгы вӹдет кузен кемӹк шелӹн шӹцшӹ иэт тӓрвӓнӓ дӓ цудырген-пыдырген рекӓ мыч ӱлӹклӓ, Йыл монгырыш, валаш тӹнгӓлеш...
Вес кечӹнжӹ, сотеммешок, коллоэцвлӓэт Йынгы сирӹш толытат немоткавлӓштӹ дон ляврӓн вӹдӹм пыдратен иктӹ паштек весӹ каштыт. Кол попаза гӹнь, тӹдӹм пистӹ неместӹ гӹц ӹштӹмӹ пешӹрӹш постарат...
Мӹньжӓт кол кычаш пиш яратенӓм дӓ амалашжы эче шукырак яратенӓм ыльы - седӹндон мӹньӹн папиэм кынамжы ирок цӱдейӹшлӓ йук дон кӹньӹлтен колта ыльы: "Генайи! Анжалок - пашкуды Лекандырет шукы колым кычен канда векӓт. Пешӹржӹ пиш нелӹлӓ чучеш!!!" Техень шаяжы мӹньӹм когон пӹсӹн шижӹктӓрӓ ыльы. Цӓрӓ ялым ӱштӹ кемӹш шыраламат пашкуды док кыргыж миэн колым анжыкташ ядынам. Лекандыржы, колжым кычен гӹнь, сусунок анжыкта ыльы. Пешӹр левӓшжӹм лӱктӓлешӓт колжым кого тазыш йӓстӓрӓ. Свезӓ кол пышжы дӓ ӹлӹзӹ кол тӹргештӹлмӓшӹжы йӓнгемӹм когон шиктӓш тӹнгӓлыт ыльы... Пӱжӓлт шыцшӹ лицӓжӹм ӹштӹлын, Лекандырет, колжым анжен семӹнь шайыштеш: "Тевеш ти алангет Ольгын лыкышты попазыш. Кого пӓрдӓшжӹм Кого йӓмӹштӹ кычышым..."

Тури туаткал лаштык дон шӹшерӹм качкындалын, ӓтямӹн кужы кемжӹм чиэн, немоткажым пулышыш пиштен мӹнь шкежӓт Йынгы сирӹш чоте пӹсӹн ашкедӓм ыльы...
Тӹ жепӹн шукы пӧртӹшток вӓтӹвлӓэт кол лемӹм шолташ, дӓ кол кагыльым кӱэкташ тӹнгӓлыт ыльы...

Кокшы кол...
Йынгы вӹд сотеммӹ семӹньжӹ мӓ кӓнгӹж каникулым когон выченнӓ. Кол ӓнгӹрӓш цилӓ солана ӹрвезӓшвлӓ пиш яратат ыльы. Дӓ кыды-тидӹ ӹдӹрӓшвлӓжӓт - кӱшлык Эмам мол со ӹрвезӓшвлӓ сага Йынгы сирӹштӹ ужаш лиэш ыльы. Сек яратым кол кычым вӓрвлӓнӓ ылевӹ: Ольгын лыкышты, Сазан-ӓнгыр лӓкмӹштӹ, Кого йӓм вуйышты, Изи йӓмӹштӹжӓт, кӹтӧ ванжым вӓр кӱэрвлӓштӹ, дӓ эче Кожвашышты дӓ Изи Йынгыштыжат шукы вӓрвлӓштӹ...
Ӓнгӹрваштырвлӓм пӹркем ваштыр гӹц ӹштенна. Кужырак дӓ вӹцкӹжрӓк ваштырым кӹчӓлӹн шӹргӹ мычкет кынамжы кечӹ кыц каштынна. Лескым дӓ ӓнгӹрвлӓм иктӓ 1960 и эртӹмӹк вел Йоласал раймагышты моаш лиэш ыльы. Тӹдӹ яктежӹ 10-й номыран шӹртӹм лескы вӓреш кычылтынна. Дӓ им гӹц ӓйӹмӹ ӓнгӹрӹм... Кыдыжы эче вӹцкӹж пыда гӹц ӓнгӹрӹштӹм ӹштенӹт. Техень ӓнгӹрвлӓ гӹц колжат шӹренок сӹсӹрген шӹлеш ыльы. Шӹртӹжӓт лескы гань цаткыды ылтеӓт изи пӓрдӓш игӹжӓт куштылгынок тӹдӹм кӹрешӓт вӹдым шӓвӹктен шӹлӹн кердӹн.
Изи тетявлӓн яратым колышты ылын мӱктӹ дон ыржамольы. Ти изи колвлӓэтӹм Ольгын лыкышты, Сазан-ӓнгӹр йоген лӓкмӹ оголышты когон яжон кычаш лиэш ыльы. Кынамжы тӹшӓкен когон шукын погынен шалгеннӓ ыльы - икӓнӓ иктӹм шӹкен вел ӓнгӹретӹм вӹдӹш шуэн шокташ лин. Церот постолын капцакавлӓнӓ вӹд мыч иктӹ паштек весӹ йогенӹт. Кӱн капцакажы пытькаш тӹнгӓлӹн гӹнь тӹдӹлӓн вес коллоэцвлӓжӹ ӧрдӹжӹш карангытат уты вӓрӹм пуат ыльы цаткыдыракын сир неркӓштӹ шалген кердшӹ манын, дӓ колжым сӹсӹргӹдеок шыпшын лыктын кердшӹ.
Мӱктӹ дӓ ыржамольыжы кынамжы прахыдеок вет йӹлӓн ӓнгӹрвлӓнӓм йӹчкен качкыт ыльы. Иктӹ паштек весӹм - церот доно мӓ ти изи колвлӓм вӹд гӹц шывшын-ыдырен лыктынна. Стёклӓн банкыш колым шуэн колтетӓт, у йылӹм ӓнгӹрӹш чиктен шӹндетӓт - йӹленрӓк пытькым вӓрӹш ӓнгӹрӹм мӹнгеш шуэн колташ талашеннӓ ыльы... Кычым семӹнь колым шотленӓ ыльы. Коклы вӹц ӓль кымлы колым кычет гӹнь уже такеш агыл Йынгы сир мыч ӓнгӹрваштырым ӹрзен каштынат. Но, семняэтлӓн кол лемӹм шолташ ситӹжӹ иктӓ 50-70 колым кычаш келеш ыльы. Тинӓр колым токы кандет гӹнь тонышывлӓэт тӹньӹм когон сусун вӓшлит. Ӓтят-ӓвӓтвлӓ, тьоти-папивлӓ изи коллоэцӹм тӹнӓм чоте хваленӹт ыльы... Чӹдӹ колым кычен кандет гӹнь вырсалтенӓт кердӹнӹт: "Эх! Изи лодыр! Тоныш пӓшӓм ӹштӓш ӧркӓнет - кечӹ кыт Йынгы мыч ӓнгӹрваштырым вел ӹрзен каштат!!! Махань намыс - цилӓн ужыт вет!!!!!" Техень шамакым колыштмы воксьок ак шо ыльы дӓ седӹндон охыр ылат гӹнь пӹцкемӹшӓлтмӹк вел токыла пичӹ шайыл корны дон шӹлӹн толаш цаценнӓ.
Тӹ веремӓн сола ӹлӹмӓш шукы ровотает гӹнь вел яжо лин кердӹн. Седӹндон ӓнгӹрен дӓ охотничӓен каштшывлӓ гишӓн сола лошты шӹренок пиш худа шамакым колтат ылын. "Ти ӓзӹрен-марын толкыжы уке! Анжыдок, ай-яй, турижӹ сам логӹц акат кай гӹнят хозажы Йынгы мыч ялжым шин каштеш!" Тӹ жепӹнок солаштына когон яжо коллоэц ӹлӹш - Власов Филимон. Кӹзӹт техенвлӓ гишӓн "фанат-профессионал" маныт... Тӹдӹ Йынгы тӹр гӹц нигынамат охыр толте векӓт - кок-кым кого пӓрдӓшӹм ӱӓ ваштыреш чиктен шӹндӓӓт намал толеш ыльы. Техень мастар коллоэц ылмыжы гишӓн соланавлӓ тӹдӹм чоте шотеш пиштенӹт. Седӹндон Филимонжат шеклӓнӹдеок токыжы сола вашт, ӱл лык гӹц кӱш лыкыш, ӓнгӹрваштырвлӓм тайыдеок куза ыльы. Вот толькы ирокжы иктӓт ужын кердтелыт - кынам дӓ махань йӓмӹш Филимонет кол лоаш кеӓ. Мӓжӹ тӹдым оролаш ижӹ цаценнӓ ыльы... Но Филимонжы сойток, тамахань керемет ганьок, сӹнзӓнӓ гыц йышт-йошт уждымы корнывлӓ мыч когон шылӹн мыштен...

Кымшы кол... (остатка векӓт)
Кӓнгӹжӹм, шокшы кечӹн, нелӹ пӓшӓ паштек (кынамжы пӓшӓ лошток) солана марывлӓ кымытын-вӹзӹтӹн погыналытат Йынгыш претньӹк дон ӓль немотка дон кол кычаш кеӓш яратат ыльы. Претньӹкжӹмӓт сола мастарвлӓ ӹшке кидӹштӹ дон пидӹныт. Кужы претньӹквлӓм ӹштӹделыт - кытшы иктӓ кудыт-лу метрӓн вел ыльы сӓй. Кӱкшӹцшӹ метрӓк пелӓк якте векӓт. Йынгынажы кого рекӓ ылте вет - техень претньӹк чоте яжо ылын ӓнгӹсӹр вӓрвлӓштӹ кычылташ. Претньӹк ражжымат изирӓкӹм ӹштенӹт тыгыды колет шӹлӹн ӹнжӹ керд манын.
Марывлӓ дон нӹнӹн тетявлӓштӹ каштыныт, дӓ ӧрдӹж тетявлӓжӓт шӹренок пижӹн каштыныт. Кынамжы шукы тетяет когон яжон палшен кердӹныт вет. Колым лӱдӹктен претньӹкӹш ӓль немоткаш поктыл пырташ. Ӓнгӹсӹр вӓрвлӓштӹ ик-кок мары полтикпандывлӓ дон ӹшкетӹшток поктылын дӓ виктӓрен кердӹнӹт, а кымда йӓмвлӓшты нӹнылӓн мӓмнӓн палшыкна пиш керӓл лин кердӹн.
Мӹнь шӹренок эртӹш ӹлӹмӓшӹм ӓшӹндӓрен колтемӓт тӹ жепӹм ӹшке сӹнзӓэм дон вуйта кӹзӹтшӹ лиӓлтмӓш ганьок ужам. Тевеш Йынгы мыч техень ватагаэт претньӹкӹштӹ дӓ полтикпандывлӓ дон вӹдӹм шугырталтен-пыдыратен вала. Мӹндӹрцок ваштылмы, полдымактылмы дӓ кынамжы соредӓлмӹ йуквлӓжӓт шактат. Вӹд вӹлвӓц когон мӹндӹр гӹц толшы йукым яжонок колаш лиэш вет. Кынамжы ирӹ тыр ирокын, ӓшындӓрем, Ольгын лыкышты ӓнгӹрӹмем годым райо дон шайыштмы новостьым яжонок колаш лиэш ыльы.

• Тӹ райожы, нӹл уштышышты, Йоласал сельмаг сагашы кӱкшӹ мӓнгӹ мычаш гӹц цӓрныдеок ирок кудытын тӹнгӓлмӹк дӓ луаткок цӓш йыд якте когон тужын кытыра ыльы... Телӹм-кӓнгӹжӹм-шӹжӹм..., йур йуреш ӓль лым лымеш гӹнят райоэтӹн кӹртни ышмаражжы гӹц лӓктын цилӓ йиш йуквлӓ йӹрӹм-йӹр халык пӹлӹшвлӓш неволя шӹшкӹлт пыраш цацат ыльы. Тӹ йӱк-йӱӓн лоштыжы сек шӹренжӹ комунист пропагандын пингӹдӹ шая Москва гӹцок раскыдын шактен толеш ыльы. А Мары халыкын коммунизм стройымы сӹнгӹмӓшвлӓ гишӓн Йошкарла гӹц тура обкомын секретарвлӓ шайыштыныт. Дӓ шоэрӓкын Цикмӓ гӹц, Кырык сир вуйлатышывлӓ шаям кыченӹт дӓ эче тӧррӓк комунизм корным районын халыклан костан йук дон анжыктенӹт. Кынамжы Йоласалыштыш "Коммунизм" колхозын вуйлатышывлӓ тӹ райодонок эчеӓт тӧр-тӧррӓкӹн тӹ корным сола халыклан виктӓренӹт... Тӹ цаткыды йуквлӓ лошты мӹнь, шанымыдеок цӱдеен, кынамжы ӓтямӹн йукжымат колынам ыльы. Вӹц цӓшӹнок ирок тӹдӹ колхозын яжо пӓшӓзӹвлӓм ниӓлтӓ ыльы, лодыр-пьяницӓвлам вырсалтен колта, кынамжы цилӓ халыкым сарвален-кымылын ядеш ыльы - юр толмеш колхоз шудым цымырен пытӓрӓш да алык мыч кӓванлен шӹндӓш манын... 
• Кечӹвӓлӹнжӹ райоэт халыклан классик дӓ цилӓ йиш сем-мырывлӓм шактен-мырен, сӹлнӹшая лыдышвлӓм дӓ шайыштмашвлӓм, ямаквлӓм ӓль наукын сӹнгӹмӓшвлӓм дӓ цила вес йиш культуры дон тыменьмӓш гишӓн ышан йук доно шайыштын. Икӓнӓ, ӓшындӓрем, шокшы аяран кечӹн тӹ мӓнгӹ мычаш гӹц когон яжо симфони сем шакталта ыльы. Вагнерӹн "Валькири" гӹц увертюры лаштык векӓт. Тӹ сем семӹнь кок йӱкшӹ мары райо-мӓнгӹ йӹр тӹргештӹлӹн когон цартаканок шидӓлӹнӹт дӓ вӹр шӓвӹктӹм якте икӓнӓ иктӹштӹм луцкен вактыт ыльы... Но, ӧрӓт вет! Вуйта яжо музыкын семӹм коктынат ӹнештӹ пыжгалат ылын - ик йукымат шидӓлмыштӹ гач ӹш лыкеп! Лач симфони оркестрын барабанвлӓ дон литаврывлӓ шактым вашт "Пыртньоц! Пыртньоц! Пыртньоц!" - цаткыды мышкынды йуквлӓ шактевӹ дӓ йакшар вӹрӹштӹ ош пырак вӹлкӹ лым вӹлнӹш шаршыла шӓпнен вазын... 
• Лач йыдым вел тӹ райоэт мӓнгӹ вуйы пӹжӓшӹтӹжӹ йук лыкдеок нерӓлтен шӹнзен, дӓ халыкланжат пыйырт кӓнӓлтӓш цӓшӹм пуэн ыльы... Но ирок, кудыт шомыкжы, рашкалтышлаок цилӓ йӹрӹм-йӹрӹштӹш мӱлӓндӹм ссср-ын гимн доно урмыжын-цӹтӹртен шижӹктӓрӓш тӹнгӓлӹн... 

Ӓнгӹрваштыр дон тырын шӹнзӹш коллоэцвлӓжӹ когон шӹдешкен кердӹнӹт вет - ти претньӹк ватагаэт Йынгы вӹджӹмӓт лявӹртен кода, дӓ эче цилӓ колжым полдыртен-лӱдӹктен келгӹ ямвлӓш, корчак-тӹшкӓ лош поктыл колта ыльы. Дӓ нимамат ӹштӓш аклиӓт шӹвӓл-шудал колтатат ӓнгӹрваштырвлӓм постаралын мӹндӹркӹрӓк, вес тыр вӓрӹш ашкедӹнӹт.
Тевеш, анжалмада, кок цаткыды мары нелӹ претньӹкӹм рекӓ тореш шыпшын шӹнден тӹдӹм ӱлӹкӹлӓ виктӓрӓт. Ялышышты тошты ӹштӹр дон тошты йыдал, кӓпӹштӓт, "тумыш вӹлӓн тумыш", тошты тыгыр-ялашвлӓм чиэн шӹнденӹт. Нелӹ претньӹкӹм цӹркӹнен-цӹркӹнен шыпшыт, когон якшарген шӹнзӹнӹт, ӱпӹштӹм ньоцок пӱжвӹд дон Йынгы вӹдет йӧрен нӧртенӹт. Сир мыч паштекӹштӹ тӓнгвлӓштӹ колым пешӹрӹш поген кеӓт. Нӹнӹ эче кукшы выргемӹм намалыт - кол кычым паштек рыбаквлӓэт тӹдӹм чиэн токышты ӓль мӹнгеш ныр пӓшӓм пакыла ӹштӓш кен кердӹштӹ. Сагашток  тетявлӓ - колжым поктылашжат, погашжат палшат. Претньӹкӹш шукырак колым поктен пырташ манын ик-кок сӓмӹрӹк млоец анзылны полтикпандывлӓ дон моч гӹц кемеш вӹдӹм вактыт: "Пырттттууунг! Пырттттооонггг!!!". Тӹшкӓ лӹвӓцжӓт когорак пӓрдӓшӹм, алангым поктен лыкташ цацат, ошма пындашымат ыдырен-пыдратен ик мӱктӹлӓнӓт аль цилӓ вес йиш тыгыды коллан шӹлӓш корным ак пуэп. Изи тетявлӓжы коаш вӓрвлӓштӹ ял-кид дон, ӹшке кӓпӹштӹ дон, чоте вӹдӹм лывшен-шӓвӹктен колоэцвлӓлӓн палшаш цацат...
Цилӓн пышкыды ошман сирӹш погынатат претньӹк шыпшын лыкмым тӹштӹ вычат. Теве, янгылен шӹцшӹ марывлӓэт претньӹкпандыштым сирӹш ыдырен лыктевӹ. Тӹ жепӹн млоецвлӓжӹ полтикпандывлӓм ӧрдӹжӹш шуэн колтен претньӹкӹн пындаш керемӹм Йынгы пындашеш пӹзӹрен изин-олен ошма сирӹш мотня-мешӓкӹм шыпшын лыктыт. Тӹ мешӓкетжӹ ӹлӹжӹн кешӹлӓ чучеш - кӧргӹштӹш колжы тенге тӹргештӹлеш, мӹнгеш Йынгы вӹдӹш когон шӹлнежӹ. Сусун ваштылын, коллоэцвлӓэт иквӓреш дружнан колым постарен пешӹрӹштӹм темӓт. Вара цилӓн нӱштӹлӹт, кӓнӓлтӓлӹт дӓ вады жерӓ толмы семӹнь солашкына талашыдеок кузат...