Тенге лиӓлтӹн, но лач кӹзӹт вел мӹнь Л.П.Васикован Географин кырык мары лӹмдерӹм цӱдеен дӓ пиш яратенжӓт лыдам дӓ лыдмы вашт шотеш пиштӹмӹ Лидия Петровналан дӓ цилӓ палшыш халыкланжат пиш кого таум келесӹнем... Ай-яй махань керӓл пӓшӓм ӹштенӹт!
Но... Цилӓ географи лӹмвлӓм пындашдымы халык шӱндӹк гӹц иктӓт трӱк постарен лыктын ак кердеп векӓт... Тенге гӹнь ӓлдок ӹшке солавлӓнӓ йӹр анжалына — ӓнят кыды-тидӹ карем-неркӓ-ӓнгӹр-лидӹ-лык-ныр... лӹмвлӓ лӹмдерӹш пырыделыт?!!! Тенге мӓ иквӓреш яжо пӓшӓм ӹштен кердӹнӓ, дӓ курымеш яратым вӓр лӹмвлӓм перегӓш палшенӓ...
Тевеш, мынят ти лӹмдерӹштӹ Йынгы-Кушыргы сола лишнӹш вӓр лӹмвлӓм кычӓльӹм дӓ шукымок шӹм мо...
Куштылгырак кӹчӓлӓш лижӹ манын техень рекомендацим пуэм. 1/Лӹмдерӹн файлым (васикова_мутер.pdf) ӹшке компьютырыш кӓчӓен нӓлмӹлӓ. 2/васикова_мутер.pdf файлым Adobe Acrobat Reader программы дон пачмыла. 3/"Поиск" лӹмӓн окням пачын тӹшӓк географи лӹмӹм пецӓтлӹмлӓ дӓ "далее" лӹмӓн конопкым темдӓлмылӓ. Теве пижӹктем "Кого лидӹ" лӹмӹм анжыктымыжым.
Кӹчӓлӓш пиш куштылгы лач тренируялтда вел пыйырт...
Пашӓдӓ/пӓшӓнӓ ашныжы!!!
Тевеш ти вӓрвлӓм тенге кӹчӓлӹн Васикован лӹмдерӹштӹ шӹм мо, дӓ ӹнде пижӹктем:
Кӱшлык (Кӱш лык) — тидӹ солаштына кӱшӹл ӧлицӓ,
Ӱллык (Ӱл лык) — ӱлнӹш ӧлицӓ,
Микитӓ лык — сола покшалнышы тореш лык,
Сприлык — шӹм пӧрт кытан ӧлицӓ (мӓмнӓн пӧртнӓжӓт тӹштӹ ыльы...),
Весир (Вес сир) — карем вес сирӹштӹш кужы ӧлицӓ,
Кугилӓ карем — кок каремӹм ижӹ ӓшӹндӓрем (коктыштат Кремет вӓрвлӓ ылевӹ, а кымшы Керемет вӓр Йынгы вес монгырны, кырык покшалны изи куп-йӓр постол лаксы ыльы, кого ӱэ лӹвӓлнӹ...),
Ольгын лык — тидӹ Йынгышты (Сазан-ӓнгӹр лӓкмӹ вӓр) тагынам перви тӹштӹ вӹд вӓкш ылын. Хозажы Ольгы лӹмӓн ӹдрӓмӓш ылын...
Казоной шӹргӹ — кӱшӹл суасламары шӹргӹм тенге лӹмдӓт ыльы,
Ӓпшӓт нер — изи неркӓ Ӱл лык дон Весир лошты. Тӹшток ӓпшаткудыжат перви ыльы,
Кого йӓм — Йынгышты ти лӹмӓн кок йӓм ыльы. Иктӹ Аштавай ваштареш, весӹжӹ ӱлнӹ — Сазан-ӓнгӹр гӹц пыйырт кӱшнӹрӓк. Кок варге яратым нӱштӹлмӹ вӓрвлӓ.
Изи йӓм — Йынгышты тетявлан яратым нӱштӹлмӹ вӓр,
Шанавӹл урмаш — Йынгы сир, Сазан-ӓнгӹр гӹц ӱлнӹрӓк. Тӹ вӓрӹштӹ шанавӹл йишлӓ ӓйӹнӓлтӹн цилӓ цӹреӓн кӱэрвлӓ урмаш гӹц лӓктӹн кайыт,
Пошкырт вӓкш — Кожваж ӓнгӹрӹштӹ урын валыш тошты вӓкш вӓр.
Казоной пал — Васикова семынь «Казоной вал», но шанымашем дон тидӹ самынь. Тӧржӹ «Казоной пал» лишӓшлык векӓт. Ти вӓр суасламарын казоной шӹргӹ шайылнырак (палны) ылеш. Суасламары мулӓндӹ вашт кетӓт вара мӹнгеш Кырык мары мулӓндӹш лӓктӓт...
Ондрин Валька (Валентин Афанасьев) эче Йынгы-Кушыргы монгырын ти вӓр лӹмвлӓм ӓшӹндӓрӹш (Васикован лӹмдерӹштӹ уке):
Цӧклӹм лидӹ
Когоӓнгӹр лидӹ (Когонь ӓнгӹр)
Ондривал карем (Ондри вал)
Ангелина Асланова ти вӓр лымвлӓм пижӹктӹш (тожы Васикован лӹмдерӹштӹ уке):
Опакси лаксы
Нонан затон
Пандин сӓрӓн
Нина (лӹмжӹм вел сирен) ӓшӹндӓрен ти вӓрвлӓм сирыш:
Мирон карем (Ондри вал ти каремӹштӹ йоген лӓктеш)
Пакыла кыце гӹнят ти спискӹм пасна ӹлӹштӓшеш сирӓш вӓрештеш витнӹ - вес солавлӓ гӹцӓт тӧрлӹмӓшвлӓ толыт гӹнь. Пиш выченӓ - сиремӓдӓ, когон вет керӓлла чучеш тетявлӓлӓн, ыныкавлӓлӓн... Наукыланжы осовын керӓл. Цилӓ палшызывлан лывлӓм халыклан анжыктенӓ! Ӓлдок-ӓлдок изи яратым мулӓндӹнӓн вар лӹмвлӓм курымеш постарен перегенӓ.
Ма вара иктӓт ада сирӹ? Тамара, Пистерлӓ монгырыштыда цилӓ лӹмвлӓ ти лӹмдерӹш пыртымы? Южаков - тӓмдӓн солада лишнӹжӹ кыце вара? Эй, халык, йукым пуэмӓдӓ - ти пӓшӓ вет воксьок нелӹ агыл, но тетя-ыныкавлӓлӓн чоте керӓл ылеш!
ОтветитьУдалитьКӱшӹл лык(Кӱшлык), Ӱлӹл лык(Ӱлык),Михивыр лык(мӹньжӹ Микитӓ лыкым веле пӓлем доко, ти лыкышты тошты лапка моло ыльы), Спри лык, Ольгын лык. Лыкшы- марла тидӹ "переулок" манмым веле ак анжыкты?. Тевеш, суасламарын-влӓнӓт техень лыквлӓштӹ улы: Юманлых - тидӹ Пошкырт сага пиш изи солам тенге маныт ыльы, Хырынлых- тидӹ Чебоксар йӹр корны дон Кугеси монгырыш кемӹ годым вӓшлиӓлтеш. Лык(лых) тидӹ марла шамакок вӓл? А такшым, кыце профессор Николай Морохин манеш, "горные марийцы очень сильно обрусели,свои улицы называют- "ӧлицӓ", а луго-марийцы- "урем", татары-"урамы". Келесӓш келеш,Йынгы-Кушыргышты пиш кымдан пӓлӹмӹ эдемвлӓ шачыныт, малын вара ти лыквлӓм(ӧлицӓвлӓм) нӹнӹн лӹм доно лӹмден шӹндӓш ак ли:генерал-лейтенант Владислав Виноградов, поэт-писатель-композитор Константин Беляев, кугижанӹш пӓшӓзӹ- Николай Гаврилов, лӹмлӹ колхоз вуйлатышывлӓ: Константин Иванов, Павел Михайлович Смирнов, Леонид Асланов, Георгий Васильевич Кудряшов, вес сирӹштӹшӹ пӓшӓзӹ-герой- Елена Миронова?
ОтветитьУдалитьКазоной пал- Казоной ымбал, Йыл ымбал. Казоной ымбал- тидӹ гссударственный, казённый шӹргы палнышы вӓр.
Йӓмвлӓ шотышты- нинӹ навернӹ пиш кого географи пӓлӹквлӓжок агылеп, техень йӓмвлажӹ тене ылыт, а вес ин ямын кеӓт, кӹзӹт техень йӓмвлӓжӹ моло укеӓт ылыт доко, лач шамешнӓ веле перегӓлт кодыныт. Эче карем лӹмвлӓм шотлен кеӓш гӹнь: Митрикарем, Коголидӹ,Изилидӹ Цӧклӹм лидӹ, Когоӓнгӹр лидӹ, Ондривал карем?
А сек кымдан Йынгы-Кушыргы сага пӓлӹмы вӓрнӓжок- тидӹ первишӹ-тошты 30-40 тӹжем анзыц первобытный эдемвлӓн ӹлӹмӹ вӓрӹштӹ ылеш, ти вӓр гишӓн цилӓ истори книгӓвлӓштӹ сирӹмӹ.
Мӓлӓннӓ пиш когон Йынгы-Кушыргы стоянкым (мамонтын шурвлӓм дӓ… ) момы гишӓн пӓлӓш келеш ылнежӹ, иктӓжӹн ӓшӹндӓрӹмӓш, ку тӹдӹм мон, вара эче кÿвлӓ. Палшен пуэн ада керд вӓл? Осавынок «Генай»-ын ӓшӹндӓрӹмӓшӹжӹ керӓллӓ чучеш.
УдалитьНикита и Никифор, Микитӓ и Михивыр- тидӹ ик лӹм.Так что, не надо спорить, что у одного мокрое, а у другого влажное.
УдалитьКаждый кулик своё болото хвалит, Генайжы ляврӓ лаксаквлӓмӓт географи пӓлӹквлаэш шотла векӓт? А кышты первобытный стоянкыштыда эдем лувлӓм момы?Уке ма? То-ты! Махань эдемвлӓ тӹштӹ ӹленӹт, если нимахань эдем пӓлӹкӹмӓт тӹштӹ момы агыл? Всё это притянуто за уши, из мухи делаете слона. Выдумки!А момонт лувлӓ тӓмдан сола лишнӹ веле ма, цилӓ вӓре лӓктыныт, дӓ тӹнӓм ни тӓмдӓн, ни мӓмнӓн нимахань сола ылде, так что когоэшнӹдок ӹнде тӹр гач Йынгы-Кушыргы-влӓ!..
ОтветитьУдалитьТау-тау цилӓлӓн - Валька, Йоласалмары дӓ Анонимный!
ОтветитьУдалитьМихивӹр лык агыл ма? Ӹшкежӹ монденӓм - шыжарем дон Аслан Лёнит ти лык лӹмӹм ӓштӓш палшевӹ. Валька эчеӓт ядам: лачокат Микитӓ лык ылеш гӹнь - торлем. Митри карем, Кого лидӹ дӓ Изи лидӹ Васикован словарьышты улы. Кгоӓнгӹр лидӹ тидӹ вес йишлӓ Когонь ӓнгӹр агыл? Цӧклӹм лидӹжӹ кышты ылеш - ам ӓшӹндӓрӹ (ӹшке пӓлӹнемӓт вел тӹньӹм ядам). Ондривал каремжӹ Кутр Михала сагарак ыльы? Ти кым лӹмӹм ыне кӹзӹток пижӹктем. Тау палшымланет!
Йоласалмары! Мӹнь ам пӓлӹ кӱ ты мамонт шурвлӓм сек пӹтӓри мон. Но тиды шошым лиӓлтӹн векӓт - полой вӹд тура сирӹм урыктен валтенӓт урмаш гӹц ик кого шур мычаш лактӹн. Мӓӓт кол кычым, ӓль нӱштӹлмӹ вашт, тӹ шурым вара ужынна. Изи ылынна - цӱдеенӓ дӓ мамонтын лу ылмыжым пӓлӹделна седӹ. Вара тӓгӱ кого эдем ужын дӓ ученыйвлӓлӓн келесен витнӹ. Тӹ кӓнгӹжӹмок тамахань экспедици тольы дӓ палаткывлӓм кӓрен ты вӓрӹштӹ раскопкывлӓштӹм тӹнгӓлӹнӹт. Тидӹ иктӓ 1960-1962 ивлӓ лошты лин векӓт. Урмашжы пыйырт Кожваж дон Изи Йынгы ушнымаш вӓр гӹц ӱлнӹрӓк ыльы. Иктӓ 200 метр вел векӓт...
Анонимный! Шергӓкӓн палӹдым тӓнг! Пиш когон сусу линӓ ӹшкӹмдӓн солада лишнӹш вӓр лӹмвлӓм сиредӓ гӹнь. Ляврӓ лаксы лӹмвлӓмӓт сирӓш келеш, но лач тагынамшенок халык лошты кычылтмы лӹмвлӓм вел. Йӹрӓлтем, но тидӹ вет наукын техень шот. Тау эчеӓт!
Микитӓ лыкышты Скворцов Михал Иванычын, Румянцев Колявлӓн, Аслан Сергевлӓн, Аслан Трифонвлӓн , Сарлаеввлӓн(Изи Коля моло тӹштӹ ӹлӓ ыльы)томавлӓштӹ шӹнзенӹт, кӹзӹт Сарлаеввлӓн дӓ Трифонын томавлаштӹ уке. Трифон ваштареш Йоласал сельпон лапкажы вӓрлӓнен.2009 ин Кушыргы солашты шачшы халыкын кого погынымаш ыльы(сола айо), мӹнят тӹштӹ линӓм,лыдышвлӓм моло лыдым, ам пӓлӹ ыльы, но лач ти попымына лыкым цилӓн МИКИТӒ ЛЫК маневӹ доко. А Цӧклӹм лидӹ Когонянгӹр донок ылеш, ти лидӹ лач Когонянгӹр лидӹшкӹ вален лӓктеш.Когонь ӓнгӹр ӓль Кого ӓнгӹр? КОГОНЬ-жы мам анжыкта вара- тидӹ эдем лӹм? А Когоӓнгӹр- тидӹ чоте ынгылыманыш,кого вӹдан ӓнгӹр, шошым полой годым лачокат пиш кымдан шӓрлен йога. Мары йӹлмӹштӹ ти шамак тенгерӓк вашталт кеен виднӹ да вара Когонянгӹрыш сӓрналт шӹнзӹн тӹве; а анжы доко, Кушыргы шамакат махань шамаквла гӹц шалга вара? Цилӓн цилӓ семӹнь попатыш: Кужы шӹргӹ, Кукшы шӹргӹ, Кӱ шӓргӓш, Кужы шарга...(молнам перви вет цилан кавашты шарга выргемӹм чиэн каштыныт, ӓнят ти вӓрӹштӹ ӹлышӹ эдемжӹ кужы шаргам чиэн каштын?).
ОтветитьУдалитьОпаси лаксы шотышты - мӓ курымок ти вӓрым ОПАКСИ ЛАКСЫ манынна. ОПАКСИ - тидӹ тошты мары эдем лӹм ( молнам вет техеньрӓк лӹмвлӓм намалыныт). Ти вӓрӹштӹ изинӓ годым колхоз клӓтвлӓ шӹнзевӹ, ик монгырны - кокты, вес монгырны - кымыт.Малын ти вӓрӹм тенге лӹмденӹт, амат пӓлӹ. Ӓнят ти вӓржӹ Опаксин ӓнпичӹжӹ ылын, а вара тишӓкен корным ӹштенӹт? Но ти вӓр соок лявӹрӓ лаксакан ыльы, машинӓвлӓ моло тиштӹ со буксуенӹт, мӹньжӹ изинек тиштӹ кыргыжталынам, седындон яжонок пӓлем. Вот и ОПАКСИ ЛАКСЫ. А кӹзӹт ти лаксым бетон плитӓвлӓ доно левед шӹнденӹт, машина доно моло кыдал эртӓш пиш йӧнӓн.
Мамонт лувлӓ шотышты, тидӹ гишӓн мӹлӓнем ӓтям попен ыльы, вет тӹдӹ тӹ веремӓн Йоласал МТС-ӹн участковый механикшӹ ылын а мамонт лувлӓжӹм 1959 ин момы, ӓтям ти архелогвлӓм кандаш техникым моло организуен, тенге шайыштеш ыльы.А первобытный манмы эдемвлӓ, хотя лувлӓштӹм момы агыл гӹнят, ти вӓрыштӹ сотыки иктӓ-маняр веремӓ шалгенӹт, вара вес вӓрӹш кен колтенӹт моло,вет тӹштӹ эче нӹнӹн кид-керӓл хӓдӹрвлӓштӹмӓт момы - йори пандеш пижӹктӹмӹ кӱ кӓтӹквлӓм- тидӹн доно спорашат ак кел.
Тау, Валька, тӧрлӹшӹм. Анжок солана халык пыйырт тӓрвӓнӹшат чоте шукым ӓшӹндӓрӹшнӓ иквӓреш ане?! Пиш сусу лин колтышым - варарак эче картышты Керемет-каремвлӓм пӓлдӹртӹнем. Палшык пиш керӓл лиэш! Здорова лиок!
УдалитьОндривал карем агыл, а просты - ОНДРИ ВАЛ (есть такой холодный ключ)Мирон каремӹштӹ. А эче Яко карем улы Скворцоввлан тома шайылны.
ОтветитьУдалитьКого тау, шергӓкӓн Нина!
ОтветитьУдалитьЯко карем лӹмдерӹштӹ улы, а вот Мирон каремжӹ уке! Тидӹ Аслан Трифынвлӓн шайыл карем кыце? Ондри валжы тӹштӹ ыльы вет ане? Ӱлнӹрӓк - Кутр Михӓлӓ лишнӹрӓ векӓт? Тенге?
Аслан Трифонвлӓ шайылны- Опакси Лаксы, а Мирон Карем- тидӹ солан ик сир дон вес сирӹм пайыла. Ондри Валышты весирвлӓ со имнивлӓм йӱктӓт ыльы, тӹштӹ кого тӓгӓнӓвлӓ шӹнзенӹт, вӹдӹмӓт( вӹдшӹ пиш йонгата дӓ тотлы) тӹшец весирвлӓ дӓ кӱшлыквлӓ со намалыныт, мӹнят изиэм годым изи ведрӓ доно токына намалам ыльы. Ондри Валышты вӹдсӹнзӓ пурам вашталтымы годым мамонт лум моло капаен лыктыныт ыльы, тидӹм мӓ изинӓ годым ужынна.Валжы малын маныт? Вал- вӹл йогы, вет ти вӓр гӹц рок лывец вӹд йоген лӓктеш дӓ вара ӱлнышӹ пӱӓвлӓэш погыналтеш.Ондри Валжы Кутр Михалан шайылны агылрак, тӧржӹм Антонов Санькын ӓнпичӹ шайылнырак, но тӹдӹ важик донжы весир монгырышты ылеш, потому что вӹдлан кеӓш пӱӓ кӹвер гач ванжымыла.
ОтветитьУдалитьПиш кого тау, Нина! Пыйырт мӹнят ӓштен колтышым - сирӹмдӓм лыдымат... Тӹ валжы ӹне Асланвлӓн (Асланов Трифын дӓ пашкудывлӓжӓт Аслановвлӓ Надя дон Любинам ӓшӹндӓрем) пичӹ шайылны агыл? Трифын докы мӓ вӹдлӓн каштынна: кудвичӹ-ӓмпичӹ вашт карем лапыш валеннӓ да вӹдсӹнзӓштӹ кагак доно кашталынна. Ай-яй махань тотлы ӱштӹ вӹджӹ ыльы тӹ вӹдсӹнзӓшты... Вӹдсӹнзӓ сагажок ӹне тӹ Ондри валжы агыл ма? Ӓнят весӹ техеньок вал тӹшты ылын? Но, Санькын пичӹ шайыл каремжымӓт ӓшындарем - кок ӓмпичӹ лошты ӓнгӹсӹр ялкорны ыльы вет ӓӓ? Тӹ корны дон каремӹш лӓктӹна ыльы лачок вет - Мирон карем значит ылеш... Ти лымжӹм воксьок пӓлыделам. Теве картым пижӹктем - тышты сар цӹреӓн Мирон каремӹм палдӹртӹшым, а кловой дон - Опакси лаксым. Цилӓ тенге анжыктышым?
ОтветитьУдалитьТрифон гачшы тӓ вӹдлӓнжӹ Опакси Лаксышкы каштында ылын. Ти Опакси Лаксетшӹ Яко каремӹш вален лӓктеш.Кӱшлыквлӓӓт тишец вӹдым намалыныт, а кӱшӹлвуй Столяров Валентин даже мотоциклеш тирӹм чӓлен, тӹшӓк бидонвлам пиштен дажы телӹм тенге токыжы вӹдым шыпшта ыльы. Яко каремӹштӓт вӹдсӹнзӓ молнам ыльы, тӹшецӓт вӹдӹм намалыныт.
ОтветитьУдалитьАне-ане! Вӹдсӹнзӓ сагаок вӹдвалжат ыльыш. Тӹшец вӹджӹм ведрӓ донок кашталаш лиэш ыльы - техень кымда да келгӹ вал ылын. Кырык неркӓштыжӹ Трифынын шим момцажы ыльы. Изиэм годым ӹшкӹмнӓн момоцана ылтеӓт витнӹ мӓӓт цилӓ семня иквӓреш тӹ момоцаш каштынна. Икӓна ӓшӹндарем мышмы гач цилӓнӓм шӹкшӓн камакаэт севен дӓ вара момоца гӹц тагыце лактӹннӓӓт сиремӹш цилӓнок агыл вӓл ангырген вазынна... Ой-йой вара вуйвлӓнажӹ кыце карштенӹт...
УдалитьМомоцажы Трифонын агыл сӓй- Аслан Серген.Мане-мане, Яко Карем тӹрыштӹ шӹнзен. Солашты попат ыльы тидӹ гишӓн: Аслан Серген ӹдӹрвлӹжӹ Наеждӹ, Любина дӓ Светланы момоцам пырымышты годым пӹц лин колтенӹт, момоцаэт нӹнӹм севен шӹнден, чиэнӓт кердделыт дӓ цӓрӓвлӓмок ӓтяштӹ токышты намалын.Тидӹжӹм йӓлжӓт ужыныт виднӹ. Цилӓ лин кердӹн, шая такеш ак лӓк.
ОтветитьУдалить